همه چیز درباره باغ موزه قصر تهران؛ موزه‌ای بنا شده در زندانی پررمز و راز
باغ موزه قصر یکی از جذاب‌ترین و زیباترین باغ موزه‌های شهر تهران است که در میدان پلیس واقع شده در گذشته زندان قصر و پیش تر از آن نیز یکی از قصرهای دوران قاجار بوده است.
سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: در زمان قاجار منطقه که باغ‌موزه فعلی قصر در آن واقع شده فاصله زیادی با تهران داشت و بوستان خرم‌آباد نامیده می‌شد که در کنار مسیر جاده قدیم شمیران واقع بود که شهر ری را به قیطریه وصل می‌کرد. در سال 1177 شمسی به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در دومین سال سلطنتش قصری در این اراضی بنا شد. این قصر جدید که قصر قاجار نام گرفت توسط اوژن فلاندن در کتابش نیز مورداشاره قرار گرفته است. او این قصر را دارای آینه‌کاری‌های متعدد و آمفی‌تئاتر توصیف می‌کند. قصر قاجار دوران ناصرالدین‌شاه به محلی برای اردوی سالیانه فوج قزاق آبادی خود را از دست داد. در دوران مظفرالدین شاه، باغ قصر به ژاندارمری تحویل داده شد و نهایتاً در سال 1282 شمسی بخش‌های زیادی از قصر به خاطر باران و سیل تخریب شد.
بعدها در دوران سوئدی‌ها که اداره شهربانی تهران را بر عهده گرفته بودند در زمین‌های قصر اداره شهربانی تأسیس و زندان نظمیه نیز در محل اداره شهربانی تعبیه شد؛ که شامل چند اتاقک و زیرزمین برای زندانیان عمومی بود. در سال‌های اولیه قدرت گرفتن رضاشاه این مکان دیگر گنجایش زندانیان بیشتر را نداشت و از طرفی به خاطر عضویت ایران در کنوانسیون‌های بین‌المللی نیاز به ساخت یک زندان مدرن مطابق با استاندارهای بین‌المللی احساس می‌شد. پس تصمیم بر آن شد تا در زمین‌های قصر قاجار که حدفاصل سه‌راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی است، زندانی ساخته شود.
نیکلای مارکوف یکی از افسران قزاق طراحی زندان را عهده‌دار شد، هرچند طراح این زندان یک روس‌تبار مقیم ایران بود ولی طرح زندان و حتی دیگر سازه‌های طراحی شده توسط این فرد کاملاً به سبک معماری ایرانی طراحی و اجرا شده است.
زندان قصر
در 11 آذرماه 1308 فاز اولِ اولین زندان رسمی کشور با گنجایش 800 نفر زندانی و 192 اتاق در 8 بند، افتتاح شد؛ که به دلیل قرار گرفتن این زندان در زمین‌های قصر قاجار به اسم زندان قصر خوانده شد.
بعدها و تا زمان احداث زندان اوین در دهه چهل شمسی، این زندان تنها زندان شهر تهران بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیرسیاسی بود.
در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل و شهرداری شروع به تخریب بخش‌هایی از زندان نمود که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب زندان به‌عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی ثبت و از تخریب آن جلوگیری شد.
نهایتاً در سال ۱۳۹۱ شهرداری تهران این زندان بر اساس یک طرح معماری و مفهومی به باغ‌موزه تبدیل گردید و در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً افتتاح شد.
باغ‌موزه قصر
مساحت کل زمین مجموعه باغ‌موزه قصر 69 هزار مترمربع است که حدود 20 هزار مترمربع زیربنا دارد.
از بخش‌های موزه قصر می‌توان به ساختمان مارکوف، موزه سیاسی، سالن فرخی یزدی، برج‌های دیده‌بانی، نگارخانه ملک شعرای بهار، مسجد، زورخانه قصر، باغ‌های ایرانی، کتابخانه مرکز تحقیقات، گالری‌های مختلف، فضاهای نمایشگاهی و فرهنگی چایخانه و سفره‌خانه سنتی، مراکز عرصه محصولات فرهنگی، بازارچه محصولات هنری و صنایع‌دستی اشاره کرد.
در محوطه موزه فضایی سبز و کاملاً متفاوت با یک زندان وجود دارد، حوضی دایره‌ای شکل و آب‌نمایی در وسط محوطه دیده می‌شود. روبروی آن ساختمان باغ‌موزه قصر یا همان زندان با هشت پله از محوطه جدا شده است. نمای بنا هم‌شکل نمای ورودی است.
فاز یک زندان قصر
فاز یک زندان قصر در زمان پهلوی اول بهره‌برداری و مورداستفاده قرار گرفت و اکنون ساختمان مارکوف نامیده می‌شود. این ساختمان با مساحتی بالغ بر 8800 مترمربع از فضاهای متنوعی همچون مرکز اسناد، تصاویر و اشیاء تاریخی، نمایشگاه، گالری موسمی، کافه گالری، کافه لقانطه و سالن اجتماعات چندمنظوره تشکیل شده است.
نمای بیرون باغ‌موزه قصر ساختمانی مستطیلی شکل است که در ورودی در وسط قرار گرفته و از دور به نظر می‌رسد مناره‌ای بر فراز در ورودی قرار دارد. با نزدیک شدن به پله‌ها در سمت راست ساختمان بخش شیشه‌ای ویترین گونه‌ای دیده می‌شود که محل ماشین‌های لوکس قدیمی است.
درمورد معماری هشتی و کاربردش در کل ساختمان باید گفت شکل کلی این مجموعه به‌صورت مربع است که دو گوشه‌ی این مربع دارای ضلع خارجی است و هر گوشه‌ی مربع یک هشتی قرار داشته و بندها از طریق ضلع‌ها و مرکزیت هشتی‌ها به هم وصل می‌شدند و همین شباهت بندها باعث سردرگمی افراد می‌شده که فرار از زندان را بسیار سخت می‌کرده. مرکز مربع هم محوطه هواخوری مرکزی محسوب می‌شده است.
زورخانه موزه قصر
فضای زورخانه که گودش هشت‌ضلعی است با سنگ‌های مرمر تزیین شده و مانند هر زورخانه‌ی دیگری عکس‌هایی از امام علی، جهان‌پهلوان تختی و دیگر بزرگان رشته باستانی دیوارها را تزیین کرده است.
بندهای زندان حالا به‌صورت راهروهایی هستند که سلول‌هایشان از میله‌ها و درهای آهنی رها و میهمان تاریخ شده‌اند. بند تاریخ اشیا، تصاویر و بیوگرافی‌هایی را در خود جای داده. بیوگرافی و توضیحات به‌طور ماهرانه و جذاب به حالت دیوارنویس بر روی دیواره‌ی سلول‌ها نوشته شده است. یکی از سلول‌ها بیوگرافی معمار زندان نیکلا مارکوف وجود دارد.
هواپیمایی ملخی که از سقف یکی از سلول‌ها آویزان است و در دیواره سلول توضیحاتی از نحوه کار و تاریخ ورود هواپیما به ایران و چگونگی طراحی و کار این موجود پرنده نوشته شده است.
در همین بند است که متوجه یکی دیگر از اولین‌های این موزه می‌شویم. «اصطلاح رفته آب‌خنک بخوره» برای افراد زندانی در این زندان به وجود آمده که به دلیل وجود قنات و آب‌های خنک موجود در این منطقه بوده. هرکس راهی این زندان می‌شده به اصلاح می‌گفتند برای خوردن آب‌خنک رفته است.
تصاویری سیاه‌سفید از قصر قاجار؛ و بزرگان دوران مشروطه، ملی شدن صنعت نفت و غیره، تصاویر قدیمی در این بند کم نیست از عکس اولین چاه نفت گرفته تا بزرگان تاریخ.
هشتی دوم شامل بند پهلوی یک و دو است. بند یک شامل دو مجسمه از مأموران شهربانی و تعدادی زنجیر و دستبند قدیمی است که در بدو ورود دیده می‌شوند؛ و وارد راهروی تنگ و تاریک بند می‌شویم بند سلول‌های انفرادی که با درهای آهنی و دریچه‌ای کوچک بر روی درهاست و پنجره‌ای در دیواره سلول، این پنجره‌ها بعد از تغییر کاربری به سلول‌ها اضافه شده است. هر سلول یکی از زندانیان مشهور را در خود نشان می‌دهد از جمله علی‌اصغر بروجردی اولین قاتل زنجیره‌ای ایران، لورنس عربستان اولین زندانی فراری این زندان که به جرم جاسوسی دستگیر شده بوده. فرخی یزدی، شاعر و روزنامه‌نگار آزادیخواه و غیره را در این سلول‌ها می‌بینیم.
بند دو که شامل سلول‌ها با همان بافت و تخت خواب‌های زمان خودش تعبیه شده است. مجسمه‌هایی به نشان از زندانیان در هر سلول قرار داده‌اند و صدای آواز سوزناکی را می‌شنویم که توسط یکی از زندانبانان قبل از تخلیه و تغییر کاربری زندان ضبط شده است.
زندانیان مشهور زندان قصر
از زندانیان معروف این زندان می‌توان به قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی و علیمردان خان بختیاری و پنجاه‌وسه نفر و همچنین دکتر تقی ارانی اشاره کرد. بزرگ علوی سرگذشت سال‌های حبس خود و دیگر زندانیان مشهور را در کتاب ۵۳ نفر در همین زندان به رشته تحریر درآورده است.
موزه اسناد قصر
بند بعدی بند موزه اسناد است. دو دیوار نیم دایره‌ای که بر رویشان اسناد معتبر تاریخی با نظم و زیبایی نصب شده‌اند. اسناد و دست‌نوشته‌ها با دستخط‌های قدیمی با مهرها و امضاهایی که زیرشان خورده. تمامی این اسناد قابل‌مطالعه هستند. اسنادی که تاریخ و سرنوشت دیروزها، امروزها و قطعاً فرداها را رقم می‌زند.
امروز می‌دانیم که فقط نوشته‌ها سند نیستند نقشه‌ها، تصاویر، فیلم‌ها و صداهایی هم به‌عنوان سند در این بند قرار داده شده است. برای مثال در یکی از بندها گوشی‌های تلفنی قدیمی از سقف آویزان است و از گوشی‌ها صدای مظفرالدین شاه شنیده می‌شود که فرمانی را قرائت می‌کند.
در سلول‌های انتهایی چند ماشین‌تحریر قدیمی، مهرهای قدیمی و جاقلمی در ستون‌های شیشه‌ای وجود دارد. در سلولی دیگر پرچم ایران از سال‌های دور تا امروز را به نمایش گذاشته‌اند؛ و در آخرین غرفه‌های این بند اشیای امروزی دیده می‌شود که متعلق به صنایع‌دستی بنیاد تعاون زندانیان است.
در هشتی سوم گالری هنر قرار دارد ولی هنوز آثار چندانی در آن دیده نمی‌شود و قرار است به‌زودی این بند هم تکمیل شود.
هشتی چهارم شامل مسیری به سمت محوطه هواخوری، گالری تاریخ رادیو و گالری ملک‌الشعرای بهار است. در گالری تاریخ رادیو سیر تکامل رادیو و سیستم‌های مربوط به ساخت برنامه‌های رادیویی و صوتی در ایران را مشاهده می‌کنیم از رادیو نفتی گرفته تا رادیوهای امروزی.
ورود رادیو به ایران تاریخ جذابی دارد که از توضیحات و نوشته‌های داخل غرفه‌ها می‌توان در جریان آن قرار گرفت. در غرفه‌های مختلف عکس گویندگان، دوبلورها و چهره‌های تاریخ‌ساز و بزرگان رادیو هم قرار داده شده است.
گالری ملک شعرای بهار شامل تابلوهایی با طرح‌های گرافیکی مدرن است که با طرح‌ها و رنگ‌های چشم‌نواز زیبایی ذهن هنرمندان این روزها در معرض نگاه بازدیدکنندگان قرار داده است.
بعد از اتمام بندها و هشتی‌های ساختمان باغ‌موزه قصر هواخوری مرکزی دیده می‌شود که همان‌طور که از اسمش پیداست در مرکز ساختمان زندان قرار دارد. این محوطه قبل از تغییر کاربری به‌صورت خاکی و خالی از فضای سبز بوده است؛ اما اکنون با سنگ‌فرش‌های زیبا، درختان بید مجنون در حاشیه و گل‌های رز سفید در کنار تنه درختان دچار زیبایی شده. در مرکز حیاط هم آب‌نمایی متفاوت هم‌سطح با محوطه تعبیه شده است.
خارج از فضای اطراف این ساختمان تا ساختمان‌های شماره 3 و 4 فضایی سبز با معماری زیبا وجود دارد که محلی برای ورزش و هم استراحت عموم مردم است. در این محوطه عمارت کلاه‌فرنگی قاجاری را هم می‌توان دید که یادگار دورانی است که این منطقه قصری بزرگ و دشتی وسیع بود.
پس از کودتای 28 مرداد ساختمان‌های 3 و 4 به مجموعه زندان قصر اضافه شد که دلیل آن افزایش ظرفیت بند سیاسی و جداسازی کامل ساختمان زندانیان سیاسی از زندانیان عمومی بود.
ساختمان اصلی باغ‌موزه قصر شامل چهار بند و سه حیاط است. این ساختمان با نمایی سفید و سنگی و دیوار‌های بلند، فضایی متفاوت دارد. در روبرو نمادی از یک گوی شیشه‌ای در میان انبوه میخ‌ها وجود دارد. در پشت این نماد میله‌های ضخیم و سفیدرنگی هست که مقابل ورودی بندها کشیده شده و بند را از فضای ورودی و دفتر زندان جدا کرده است. دیوارها به رنگ خاکستری و پر از خط‌ها و خش‌هایی که است تماماً حس محیطی رنج‌دیده و در اسارت را به انسان می‌دهد.
اولین محلی که بازدیدکنندگان وارد آن می‌شوند سالن ملاقات است. با نزدیک شدن به در ورودی سالن صداها و همهمه‌هایی به گوش می‌رسد. سالن ملاقاتی که هیچ شباهتی به آنچه در فیلم‌ها دیده‌ایم ندارد. دالانی حدوداً با طول 10 متر و عرض 1.5 متر، دیواره‌های طولی دالان پنجره‌هایی با میله‌های مشبک و وجود دارد که هر پنجره با قطعه‌ای ورق فلزی از پنجره‌ی کناری‌اش تفکیک شده است.
ملاقات‌کننده‌ها در سمت راست قرار می‌گرفتند و زندانیان در سمت چپ و داخل دالان چند مأمور رفت‌وآمد می‌کردند. برای شبیه‌سازی آن دوران صدای ملاقات‌کنندگان و زندانیان شبیه‌سازی شده و در داخل سالن پخش می‌شود.
زندان قصر شامل سه هواخوری است که در بین ساختمان‌ها با نمای سفید و دیوار‌های بلند و سیم‌خاردارهایی بر فرازشان قرارگرفته‌اند.
علاوه بر این ساختمان اصلی باغ‌موزه قصر، بنای دیگری هم به همین شکل در این محوطه وجود داشته که ساختمان زندان سیاسی زنان بوده است؛ اما در اوایل دهه 80 به دلیل مشکلات بهداشتی برای اهالی منطقه و نامناسب بودن شرایط زندان قصر، این زندان تعطیل و در سال 1383 شهرداری شروع به تخریب بخش‌هایی از آن کرد و این ساختمان در آن سال تخریب شد.
اما خوشبختانه قبل از تخریب کامل بناها تعداد از زندانیان سابق مطلع شدند و با یاری میراث فرهنگی از ادامه روند تخریب جلوگیری کردند و نهایتاً در سال 1391 بعد از بازسازی و مرمت این مجموعه به‌عنوان باغ‌موزه زندان قصر بازگشایی شد.
دسترسی به باغ‌موزه قصر
برای رسیدن به باغ‌موزه قصر از این مسیرها می‌توان استفاده کرد:
با اتومبیل شخصی:
- اتوبان شهید صیاد شیرازی، خروجی پلیس شریعتی، میدان پلیس، باغ‌موزه قصر
- انتهای خیابان شهید مطهری، بعد از تقاطع دکتر شریعتی، میدان پلیس، باغ‌موزه قصر
با حمل‌ونقل عمومی (مترو):
- ایستگاه مترو شهید مفتح، انتهای خیابان مطهری بعد از تقاطع دکتر شریعتی، باغ‌موزه قصر
با حمل‌ونقل عمومی (اتوبوس):
- پایانه امام خمینی (ره)، اتوبوس‌های میدان معلم، ایستگاه روبروی باغ‌موزه قصر
- پایانه میدان رسالت، اتوبوس‌های پیچ شمیران، ایستگاه میدان پلیس، باغ‌موزه قصر
- پایانه میدان امام حسین (ع)، اتوبوس‌های شهید بهشتی، ایستگاه تقاطع پلیس شریعتی، خیابان پلیس، باغ‌موزه قصر
- پایانه اتوبوس پیچ شمیران، اتوبوس‌های رسالت، ایستگاه تقاطع پلیس شریعتی، خیابان پلیس، باغ‌موزه قصر
- پایانه شهید بهشتی، اتوبوس‌های میدان امام حسین (ع)، ایستگاه انتهای خیابان مطهری تقاطع شریعتی، باغ‌موزه قصر
شماره تلفن‌های باغ‌موزه قصر
- تلفن گویای باغ‌موزه قصر: ۸۸۴۲۳۴۰۰ ۰۲۱
- تلفن مستقیم روابط عمومی: ۸۸۴۳۷۳۹۳
ساعات بازدید از باغ‌موزه قصر
بازدید از باغ‌موزه قصر به دو شکل انفرادی و گروهی امکان‌پذیر است؛
- ساعات بازدید انفرادی: شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۱۱ تا ۱۹؛ پنج‌شنبه‌ها و جمعه‌ها از ساعت ۹ تا ۱۹
- ساعات بازدید گروهی: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۱۹ (با هماهنگی قبلی)
ارسال نظر