مروری بر تاریخچه تخت جمشید، نماد هویت باستانی ایران‌زمین

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: در سال ۵۱۸ قبل از میلاد ساخت تخت جمشید به عنوان پایتخت جدید هخامنشیان در پارسه آغاز شد. بنیان‌گذار تخت جمشید داریوش شاه کبیر بود، پس از او پسرش خشایارشا و نوه‌اش اردشیر یکم با اضافه کردن بناهای جدید، این سازه را گسترش دادند. بسیاری از دانش کنونی که در مورد تاریخ و فرهنگ هخامنشیان مدیون کتیبه‌ها و گِل نوشته‌هایی است که در این کاخ‌ها و بر روی دیواره‌ها و لوحه‌های آن حکاکی شده‌است.

 چنین برآورد شده است که دشت تخت جمشید که شامل ۳۹ قرارگاه مسکونی بوده، در دوران هخامنشیان حدودا ۴۳٬۶۰۰ نفر جمعیت داشته‌است. مورخان بر این باورند که اسکندر مقدونی سردار یونانی در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، به ایران یورش برد و تخت جمشید را به آتش کشید و احتمالاً بخش زیادی از کتاب‌ها، فرهنگ و هنر هخامنشی را در این آتش‌سوزی از بین برد. بااین‌وجود ویرانه‌های این بنا هم‌چنان وجود دارد هم برپا است و باستان‌شناسان از ویرانه‌های آن نشانه‌های آتش و هجوم را بر آن تأیید می‌کنند.

موقعیت جغرافیایی تخت‌جمشید

بنای تخت جمشید در شمال شهرستان مرودشت، شمال استان فارس و در شمال شرقی شهر شیراز واقع شده است.

علاوه بر سازندگان تخت جمشید که داریوش، خشایارشا و اردشیر یکم بودند، اردشیر سوم نیز تغییراتی در تخت جمشید ایجاد کرد. آرامگاه‌های اردشیر دوم و سوم در کوهپایه شرقی تخت جمشید به صورت غاری واقع شده است.

نام تخت جمشید در زمان بنای آن، «پارسَه» به معنای «شهر پارسیان» است چرا که به ایالت اشاره دارد.

یونانیان از آن با نام «پِرسپولیس» به معنای «پارسه‌شهر» یاد کرده‌اند.

امروزه در فارسی معاصر این بنا را «تخت جمشید» یا قصر شاهی جمشید پادشاه اسطوره‌ای ایران می‌خوانند. تاورنیه جهانگرد فرانسوی که در دوران صفوی چندین بار به ایران سفر کرد، از تخت‌جمشید با نام «چهل منار» یاد کرده است.

تخت جمشید در شاهنامه فردوسی

در شاهنامه فردوسی درباره تخت جمشید چنین آمده‌است: «جمشید پادشاهی عادل و زیبارو بود که نوروز را بر پا داشت و هفتصد سال بر ایران پادشاهی کرد. اورنگ یا تخت شاهی او چنان بزرگ بود که دیوان آن را بر دوش می‌کشیدند.»

دلیل نام‌گذاری تخت جمشید

صدها سال بعد از حمله اسکندر و اعراب و در دورانی که نام و خاطره پادشاهان هخامنشی به دست فراموش سپرده شده بود، مردمی که از نزدیکی خرابه‌های پارسه می‌گذشتند تصاویر حکاکی شده تخت شاهی را مشاهده می‌کردند که روی دست مردم حمل می‌شود و از آنجا که نمی‌توانستند خط میخی کتیبه‌های حک شده روی سنگ‌ها را بخوانند، خیال می‌کردند که این همان اورنگ جمشید است که فردوسی در شاهنامه‌اش به آن اشاره کرده است. به همین دلیل نام این بنا را تخت جمشید نهادند. بعدها که باستان‌شناسان موفق شدند خط میخی کتیبه را بخوانند دریافتند که نام اصلی این محل پارسه بوده‌است.

تخت جمشید در دوران اسلامی

در دوره پس از اسلام این مکان محترم شمرده می‌شد و آن را هزار ستون و چهل منار می‌نامیدند و آن را با شخصیت‌هایی چون سلیمان نبی و جمشید مرتبط می‌دانستند.

تاریخچه ساخت تخت جمشید

تخت جمشید در مرکز استان فارس، ۱۰کیلومتری شمال شهر مرودشت و در ۵۷کیلومتری شیراز قرار گرفته است. ارتفاع از سطح دریا این بنا ۱۷۷۰ متر است. سمت شرقی این مجموعه کاخ‌ها بر روی کوه رحمت و سه طرف دیگر در درون جلگه مرودشت قرار گرفته است. به عبارت دیگر تخت جمشید بر روی یک صفّه یا سکوی سنگی قرار گرفته است که ارتفاع آن بین ۸ تا ۱۸ متر بالاتر از سطح جلگه مرودشت است.

ابعاد بنای تخت جمشید ۴۵۵ متر (سمت غربی)، ۳۰۰ متر (سمت شمالی)، ۴۳۰ متر (سمت شرقی)، ۳۹۰ متر (سمت جنوبی) است. طول تخت جمشید برابر با طول بنای آکروپولیس در آتن است، اما عرض آن چهار تا پنج برابر آکروپولیس تخمین زده می‌شود.

وسعت کامل کاخ‌های تخت جمشید ۱۲۵ هزار متر مربع است. کتیبه بزرگ داریوش بزرگ بر دیوار جبهه جنوبی تخت جمشید، آشکارا نشان داده است که در این محل هیچ بنایی از قبل وجود نداشته‌است.

قدیمی‌ترین بخش تخت جمشید بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی مربوط به سال ۵۱۸ پیش از میلاد است. آنطور که در منابع متعدد تاریخی آمده‌است ساخت تخت جمشید در حدود ۲۵ قرن پیش در دامنه غربی کوه رحمت و در زمان پادشاهی داریوش بزرگ آغاز شد و سپس توسط جانشینان وی با تغییراتی در بنای اولیه ادامه پیدا کرد. بر اساس کتیبه‌های یافت شده در تخت جمشید در ساخت این بنای با شکوه معماران، هنرمندان، کارگران زن و مرد فراوانی شرکت داشتند که علاوه بر دریافت حقوق از مزایای بیمه کارگری نیز بهره می‌بردند. ساخت این بنای عظیم و زیبا بر اساس روایتی حدود ۱۲۰ سال به طول انجامیده است.

تخریب تخت جمشید توسط اسکندر مقدونی

مجموعه کاخ‌های تخت جمشید، در سال (۳۳۰ پیش از میلاد) به دست اسکندر مقدونی تصرف و به آتش کشیده شد و همه بناهای آن به صورت ویرانه درآمد. از جمله بناهای بر جا مانده و نیمه ویرانه، بنای ورودی اصلی تخت جمشید است که به کاخ آپادانا معروف است و شامل یک تالار مرکزی با ۳۶ ستون و سه ایوان ۱۲ ستونی درقسمت‌های شمالی، جنوبی و شرقی است که ایوان‌های شمالی و شرقی آن به‌وسیله پلکان‌هایی به حیاط‌های مقابل راه دارند. بلندی صفه در محل کاخ آپادانا ۱۶ متر و بلندی ستون‌های آن ۱۸ متر است.

پژوهش‌های باستان‌شناسی در تخت جمشید

اولین کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت جمشید توسط ارنست امیل هرتزفلد آلمانی در ۱۹۳۱ انجام گرفت.

او که توسط مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو بای اینکار ماموریت یافته بود معتقد بود دلیل ساخت تخت جمشید نیاز به فضایی شاهانه و باشکوه به عنوان نمادی برای امپراتوری پارس و مکانی برای جشن گرفتن مناسبت‌های خاص به ویژه عید باستانی نوروز بوده‌است.

یک هیئت کاوش ایرانی – ایتالیایی نیز در این محل به کاوش می‌پرداخت. علیرضا عسکری چاوردی، سرپرست ایرانی از دانشگاه شیراز و سرپرست ایتالیایی برنامه پیر فرانچسکو کالیری از دانشگاه بولونیا بودند.

وضعیت فعلی تخت جمشید

در دوران معاصر و با تقویت حس میهن‌پرستی در بین ایرانیان و احترام به پیشینیان این سرزمین، تخت جمشید دوباره ارزش و اعتباری فراوان پیدا کرد. امروزه تخت جمشید نام‌آورترین و محبوب‌ترین بنای باستانی در ایران و در بین ایرانیان و همچنین نماد شکوه گذشتگان این سرزمین به شمار می‌رود..

پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران برخی سعی کردند تا با حمله به تخت جمشید، این بنای تاریخی را از بین ببرند کنند که با مخالفت و ایستادگی مسئولان و مردم محلی در این راه ناکام ماندند.

سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید

سنگ‌نگارهای در تخت جمشید نمادی از عید نوروز زرتشتیان را نشان می‌دهد. در اعتدال بهاری در روز اول نوروز، نیرو و توان شیر و گاو در حال نبردی برابر دیده می‌شود. شیر نماد خورشید و گاو نماد زمین به شمار می‌آید.

در کتیبه‌های تخت‌جمشید هیچ‌کس را نمی‌توان در حالت خضوع یا سرافکندگی دید، نمایندگان ملت‌های مختلف نه به عنوان شکست خورده یا برده بلکه همگی به صورت یکسان عضوی از یک جامعه بزرگ جهانی یه شمار می‌آیند و همه اقوام و ملل از مادها تا هندی‌ها، تونسی‌ها، آفریقایی‌ها و یونانی‌ها همه به صورت شخصیت‌هایی مستقل و متکی به خود به تصویر کشیده شده‌اند.

در این سنگ نگاره‌ها همچنین فاصله هر ملت به وسیله یک درخت سرو، که درختی مقدس به شمار می‌رود، از یکدیگر جدا شده‌اند. درجه‌بندی و اولویت نمایندگان ملت‌ها مختلف بر اساس فرهنگ و سابقه یا دوری و نزدیکی جغرافیایی آنهاست مانند مادها، عیلامیها، بابلیها و آشوریان.

نمایندگان ملت‌های مختلف دست‌هایشان را به علامت دوستی به سوی یکدیگر دراز کرده‌اند. داشتن عصا نشانه مقام و درجه‌ای عالی‌است، کلاه شیاردار بلند نشانه مقام نظامی و کلاه بلند ساده علامت بزرگی و کلاه استوانه کوتاه نشانی از کارمند درباری و گارد سلطنتی و خدمتگزاران است.

کاخ آپادانا تخت جمشید

کاخ آپادانا یا کاخ بار از قدیمی‌ترین کاخ‌های تخت جمشید به شمار می‌رود. این کاخ که به فرمان داریوش بزرگ بنا شده‌است، برای برگزاری جشن‌های عید نوروز و به حضور پذیرفتن نمایندگان کشورهای وابسته توسط پادشاه استفاده می‌شده‌است. این کاخ توسط پلکانی در قسمت جنوب غربی آن به «کاخ تچرا» یا «کاخ آینه» راه می‌یابد. این کاخ مربع شکل در ابعاد ۵/۶۰ متر در ۵/۶۰ است و ۶ ردیف ستون ۶ تایی سقف آن را با ارتفاعی بیش از ۲۰ متر نگهداری می‌کرده‌است.

اریک اشمیت، از کاوشگران تخت‌جمشید این کاخ را «عالی‌ترین، باشکوه‌ترین و وسیع‌ترین ساختمان‌های تخت‌جمشید» نامیده است.

کاخ تچر تخت جمشید

تچر یا تچرا به معنای خانه زمستانی است. این کاخ هم به فرمان داریوش کبیر بنا شده و به عنوان کاخ ختصاصی او مورد استفاده قرار می‌گرفته ‌است. بر روی کتیبه‌ای آمده: «من داریوش این تچر را ساختم.» همچنین از این کاخ به عنوان موزه خط نیز یاد می‌شود. به دلیل آنکه از زمان هخامنشی تا دوران قاجار می‌توان کتیبه‌های گوناگونی از زبان پارسی را در این کاخ مشاهده کرد.

قسمت اصلی کاخ توسط داریوش بزرگ و ایوان و پلکان سنگی جنوبی توسط خشایارشا و پلکان سنگی غربی توسط اردشیر دوم ساخته شده‌است.

کاخ روی صفه‌ای به بلندی ۲٬۴ متر بنا شده‌است. مساحت کاخ ۲۹ در ۴۰ متر و اتاق مرکزی آن مربعی به ضلع پانزده متر است. دوازده ستون در آن به کار رفته و چارچوب درها با نقش برجسته‌هایی مزین شده‌است که پادشاه و دو خدمتکارش را به تصویر می‌کشد که یکی سایه بان و دیگری شال حمل می‌کنند. نقش برجسته‌های راه پله‌ای دیگر، خدمتکاران را در حال بردن حیوانات و ظرف‌های سرپوشیده برای برپایی ضیافت نشان می‌دهند. قرنیزهای گچبری شده از روی نمونه مصری و سنگ‌هایی که مانند آیینه صیقل یافته‌اند، از جمله بخش‌های دیدنی این بنا هستند.

نظام پرداخت حقوق در ساخت تخت جمشید

در پایان سال ۱۳۱۲ خ. بر اثر خاکبرداری در گوشه شمال غربی صفه تخت جمشید، حدود چهل هزار لوحه گلی به‌دست آمد. بر روی این الواح متونی به خط میخی عیلامی نوشته شده بود. پس از خواندن مشخص شد که این الواح اسناد ساخت قصرهای تخت جمشید است. در میان الواح بعضی به زبان پارسی و خط عیلامی است. از کشف این الواح، نظریاتی که بر اساس آن‌ها گفته می‌شد قصرهای تخت جمشید مانند اهرام مصر با به بیگاری گرفتن رعایا ساخته شده باطل شد. زیرا این اسناد عیلامی ثابت می‌کند که به تمام کارگران این قصرها، از جمله کارگران ساختمانی و نجار و سنگ‌تراش و معمار و مهندس مزد داده می‌شد و هر کدام از این الواح سند حقوق یک یا چند نفر کارگر است.

کارگرانی که در بنای تخت جمشید نقش داشتند، از ملت‌های مختلف چون ایرانی، مصری، بابلی، یونانی، عیلامی و آشوری تشکیل می‌شدند که همه آنان رعیت دولت هخامنشی ایران به‌شمار می‌رفتند. بر اساس خشت‌نوشته‌های کشف شده در تخت جمشید در ساخت این بنای با شکوه معماران، هنرمندان، استادکاران، کارگران، زنان و مردان زیادی شرکت داشتند که علاوه بر دریافت حقوق از مزایای بیمه کارگری نیز استفاده می‌کردند.