راهکارهای علمی و کاربردی اصلاح الگوی مصرف آب و تغییر رفتار

بحران آب همواره در 2 دهه گذشته سرفصل اصلی رسانه های جهان و موضوعات مهم سازمان های بین المللی در نشست های مختلف بوده است.

کشورمان ایران نیز در 5 سال گذشته و نیز با درگیر شدن به تغییرات اقلیمی،وضعیت اسفناکی را در حوزه آب تجربه می کند.

در همین راستا به گزارش خبرنگار مستقل آنلاین صبح امروز پنجشنبه شانزدهم مردادماه٫ نشست بحران آب ،با حضور جمعی از متخصصان و کارشناسان محیط زیست و منابع‌آبی در مرکز صلح و محیط زیست، برگزار شد.

در ابتدای این نشست،دکتر هومان لیاقتی؛ استاد دانشگاه شهید بهشتی و مدیرعامل مرکز صلح و محیط‌زیست اظهار کرد:در آغاز این جلسه، ضمن ابراز خرسندی از حضور در جمع فرهیختگان، از همه دست‌اندرکاران و برگزارکنندگان این نشست صمیمانه قدردانی می‌کنم و امیدوارم پس از ارائه، از نظرات ارزشمند دوستان نیز بهره‌مند شویم.

هومان لیاقتی

وی افزود: لازم می‌دانم اشاره‌ای داشته باشم به تقارن این نشست با چهلم شهدای «جنگ تحمیلی دوم»؛ شهدایی از میان نیروهای مسلح، دانشمندان برجسته، اساتید دانشگاهی، مردم بی‌گناه و خانواده‌هایی که در خانه‌های خود در آرامش بودند، اما در پی حملات ناجوانمردانه رژیم صهیونیستی و ایالات متحده، مظلومانه به شهادت رسیدند.

لیاقتی گفت: این عزیزان، با مظلومیت و بی‌دفاعی تمام، جان خود را فدای میهن کردند. راه آنان، که راه عزت، دانایی و ایستادگی است، ادامه دارد و باید با حفظ یادشان، بر پایداری بر آرمان‌هایشان تأکید کنیم.

وی ادامه داد: در هیچ جنگی، حتی در جنگ جهانی دوم، شاهد چنین حملاتی مستقیم به دانشمندان و غیرنظامیان نبوده‌ایم؛ و این خود گواهی بر جنبه ضدبشری این اقدامات است.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، متذکر شد:در ادامه، اشاره‌ای کوتاه دارم به «مرکز صلح و محیط زیست» که سال‌هاست با دغدغه‌ای جدی در حوزه تأثیرات جنگ بر محیط زیست فعالیت می‌کند و از نخستین نهادهایی بوده که این موضوع را در کشور ما به‌صورت نظام‌مند دنبال کرده است.

وی افزود: از سال ۲۰۰۱ و با تصویب روز ششم نوامبر به‌عنوان روز جهانی توجه به اثرات جنگ بر محیط زیست توسط سازمان ملل، مرکز هر ساله برنامه‌هایی درخور برگزار کرده است. پس از حملات اخیر نیز، خانم دکتر ابتکار طی نامه‌ای رسمی خطاب به دبیرکل سازمان ملل، آقای آنتونیو گوترش، خواستار رسیدگی به این مسئله شدند. پاسخ رسمی معاون دبیرکل نیز دریافت شد که جای قدردانی دارد. امیدواریم در آینده، مرکز گزارش‌های بیشتری از جنبه‌های محیط‌زیستی این حملات منتشر کند، چرا که ابعاد آن هنوز به‌طور کامل قابل ارزیابی نیست.

وی افزود:حال با اجازه، به بحث اصلی جلسه می‌پردازم.بحران آب، مسئله‌ای اساسی که امروز به تهدیدی جدی برای کشور، به‌ویژه کلان‌شهر تهران، تبدیل شده است.

هومان لیاقتی گفت:در حال حاضر، بسیاری از مناطق کشور، از جمله تهران، به‌طور ناگهانی و شدید با کمبود منابع آبی روبه‌رو هستند. دلایل متعدد این بحران، از جمله تغییرات اقلیمی، سوءمدیریت، و مصرف نادرست منابع، نیازمند بررسی‌های عمیق و راهکارهای عملی هستند.

وی ادامه داد:همان‌طور که آگاهید، بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. با وجود اهمیت این بخش، اکنون نیازمند اصلاح الگوهای مصرف و تغییر نگاه سیاست‌گذاری هستیم. باید ببینیم چگونه می‌توانیم در شرایط فعلی، خسارت‌های ناشی از بحران را به حداقل برسانیم و مسیر پایداری برای مدیریت منابع آب طراحی کنیم.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، ادامه داد:در همین راستا، به‌تازگی به سندی قدیمی از وزارت آب و برق سابق برخوردم که مربوط به سال ۱۳۴۳ و به منطقه جیرفت اختصاص دارد. در این سند که به امضای مهندس علیقلی، از پیشگامان علم هیدرولوژی، رسیده، تأکید شده بود که مجوز حفر چاه در آن منطقه صادر نشود.

او ادامه داد:چنین اسنادی، که درباره مناطقی چون دشت قزوین نیز وجود دارد، نشان می‌دهند که مدیریت منابع آبی در گذشته با حساسیت و دقت بالاتری انجام می‌شده است.

در ادامه این نشست دکتر رضا مکنون استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر و نایب رئیس اسبق کمیته ملی توسعه پایدار سازمان حفاظت محیط زیست، گفت:در ۱۵ سال گذشته، میزان بهره‌برداری از برخی پروژه‌ها قابل‌توجه نبوده و در مقایسه با مصرف کل، تنها بخش ناچیزی از نیاز تأمین شده است. به بیان دیگر، سهم پروژه‌هایی که در این مدت اجرا شده‌اند، حتی به‌طور کامل هم بخش کوچکی از کل مصرف را پاسخ می‌دهد.

رضا مکنون 

وی افزود: در حال حاضر، با توجه به منابع محدود، باید تمرکز بیشتری بر استفاده بهینه و مدیریت مصرف صورت گیرد. در همین راستا، در بخش کشاورزی نیازمند بازنگری در قوانین و سیاست‌ها هستیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان برداشت آب در این حوزه، حدود ۱۵.۲ میلیارد متر مکعب برآورد شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، ادامه داد:با این حال، تنها اصلاح سیاست‌ها بدون اجرای عملیاتی مؤثر نخواهد بود. این چالش، یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های کشوری به شمار می‌رود که با وجود منابع محدود، مصرف بالایی دارد؛ به‌طوری که ایران در رده کشورهایی قرار دارد که میزان بهره‌برداری از منابع آبی بسیار فراتر از حد استاندارد است.

وی افزود؛ برای مثال، اگر جمعیت شهرهای بزرگ کشور را تنها ۶۴ میلیون نفر در نظر بگیریم، اختلاف فاحشی بین منابع موجود و الگوی مصرف مشاهده می‌شود. در این میان، موضوع کاهش ضایعات در بخش کشاورزی نیز اهمیت دارد؛ در گذشته، متوسط کاهش ضایعات در این حوزه حدود ۳۰ درصد عنوان شده بود که معادل ۳.۹ میلیارد متر مکعب آب می‌شود.

مکنون گفت: از سوی دیگر، اگر بتوانیم تنها ۲۰ درصد از مصرف آب در بخش کشاورزی را کاهش دهیم، این میزان برابر با دو برابر کل تولید فعلی برخی منابع خواهد بود.

عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، ادامه داد:همچنین می‌توان با استفاده از سیستم‌های بازچرخانی فاضلاب، تا ۲۲ میلیارد متر مکعب آب قابل استفاده مجدد به‌دست آورد؛ اقدامی که به‌مراتب ارزان‌تر از طرح‌های انتقال آب از دریای عمان خواهد بود. انتقال روزانه ۱۵۰ هزار متر مکعب آب از سواحل جنوبی کشور، هزینه‌های هنگفتی به همراه دارد؛ درحالی‌که با استفاده از ظرفیت‌های موجود در منازل و صنایع، می‌توان بسیاری از این نیازها را تأمین کرد.

وی خاطرنشان کرد:در نگاهی کلی‌تر، اصلاح فرهنگ مصرف نیز ضروری است. همان‌طور که در یکی از سخنرانی‌ها اشاره شد، جمهوری اسلامی بر پایه دین و دانش بنا شده و این دو مفهوم در هم تنیده‌اند. ما به‌عنوان دانشجویان و اهل علم باید از این دو ستون استقبال و بهره‌برداری کنیم.

در ادامه این نشست؛دکتر بنفشه زهرایی، دانشیار دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران و متخصص در زمینه آب و منابع آب، اظهار کرد: این پیام باید به‌طور واضح به مردم منتقل شود که وقتی وارد دوره خشکسالی شدیم، راهی برای خروج سریع از آن وجود ندارد. خشکسالی با راه‌حل‌های فناورانه برطرف نمی‌شود و مردم باید بپذیرند که وقتی آب نیست، واقعاً آب نیست. تنها راه مقابله، کاهش مصرف و سازگاری با منابع محدود موجود است.»

بنفشه زهرایی

وی ادامه داد:

در انتقال این واقعیت به مردم کوتاهی شده است، اما فراتر از آن، ما حتی نتوانسته‌ایم این هشدار را به درستی به نظام حکمرانی منتقل کنیم. اکنون پنج سال است که تهران درگیر خشکسالی است، اما هنوز گفت‌وگوهایی که باید بین مسئولان و مردم شکل بگیرد، انجام نشده است.

این کارشناس با اشاره به صحبت‌های یکی از شهروندان در دیدار اخیر گفت:

یکی از عزیزان می‌گفت فضای ناامیدی حاکم شده، اما من می‌خواهم از امید صحبت کنم. از دیروز خبری شنیدم که نشان می‌دهد هنوز می‌توان کاری کرد.

زهرایی با بیان اینکه مصرف آب تهران باید بین ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش یابد، افزود:

«اگرچه شهرهای دیگری هم درگیر تنش آبی هستند، اما در حال حاضر تمرکز من بر تهران است. با توجه به سرانه مصرف، برخی آمارها عددهایی بین ۱۸۰ تا ۲۴۵ لیتر آب برای هر نفر در شبانه‌روز را نشان می‌دهند، در حالی‌که در بسیاری از شهرهای کشور، میزان مصرف کمتر از ۱۵۰ یا حتی ۱۳۰ لیتر در روز است.»

وی با اشاره به الگوی مصرف در کشورهای دیگر گفت:

در برخی از شهرهای اروپایی، مصرف روزانه آب حتی کمتر از ۱۱۰ لیتر است. اگرچه تفاوت‌های فرهنگی و تجهیزاتی وجود دارد، اما این نشان می‌دهد که کاهش مصرف کاملاً شدنی است، بدون آنکه نیاز به زحمت زیاد یا هزینه‌های سنگین باشد.

او سپس به راهکارهایی ساده برای کاهش مصرف اشاره کرد و گفت:

بیش از ۵۰ درصد آب مصرفی خانوارها در سرویس‌های بهداشتی و حمام استفاده می‌شود. استفاده بهینه از فلاش‌تانک، شیرآلات و وسایل مصرف‌کننده آب می‌تواند به‌راحتی در مصرف صرفه‌جویی کند.

زهرایی افزود:

اکنون بسیاری از خانواده‌ها در تهران به مخزن و پمپ آب مجهز شده‌اند، بنابراین ممکن است کاهش فشار آب را حس نکنند، اما می‌توان به سادگی خروجی شیرآلات را اندازه گرفت. بر اساس مقررات ملی ساختمان، خروجی شیر نباید بیش از ۸ لیتر در دقیقه باشد. با یک بطری نیم‌لیتری آب و کرنومتر موبایل، می‌توان این مقدار را در خانه بررسی کرد. اگر مصرف بالاست، یا شیر غیراستاندارد است یا پمپ فشار زیادی وارد می‌کند.

زهرایی  از خانواده‌ها خواست تا این آزمایش ساده را با کودکان انجام دهند تا حساسیت نسبت به موضوع آب در نسل آینده نیز شکل بگیرد و افزود:

در بسیاری از مراکز عمومی، شیرهای چشمی و استاندارد با دبی ۲ لیتر در دقیقه استفاده می‌شود، بدون آنکه مشکلی در شست‌وشو ایجاد شود. در خانه هم با کمی دقت، می‌توان مصرف را به میزان قابل توجهی کاهش داد.

زهرایی در بخش دیگری از صحبت‌هایش افزود:

اگر آب گرم دیر به حمام می‌رسد، یک لگن یا ظرف در زیر دوش قرار دهید و آب را برای استفاده در آبیاری یا شست‌وشو جمع‌آوری کنید. این کار ساده هزینه‌ای ندارد اما تأثیر زیادی در صرفه‌جویی دارد.

وی با انتقاد از بی‌توجهی به سیاست‌های کلان در مدیریت منابع آب گفت:

دوام یک نظام حکمرانی را می‌توان از انسجام آن در مدیریت منابع حیاتی همچون آب شناخت.

سال‌هاست که در اسناد رسمی و برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی، به کاهش مصرف و حذف چمن‌کاری فضای سبز شهری تأکید شده است، اما در عمل هنوز در بسیاری از نقاط تهران چمن‌کاری ادامه دارد.

او در پایان با اشاره به مشاهدات شخصی خود اظهار کرد:در مسیر حرکت از غرب تهران تا مرکز شهر، تمام طول اتوبان‌های همت و صیاد شیرازی، شاهد چمن‌های سبز هستیم؛ در حالی‌که در شرایط خشکسالی، حتی یک مترمربع چمن هم نباید آبیاری شود. امیدوارم مسئولان شهری، از جمله آقای مختاری، شهردار تهران و اعضای شورای شهر، به این موارد توجه جدی داشته باشند.

وی با اشاره به تداوم خشکسالی در کشور و به‌ویژه در تهران، گفت: پیامی که باید صریح و شفاف به مردم منتقل شود این است که زمانی که وارد دوره خشکسالی می‌شویم، راهی فناورانه برای خروج از آن وجود ندارد. مردم باید بدانند وقتی آب نیست، واقعاً آبی در کار نیست؛ و تنها راه عبور از بحران، تنظیم سبک مصرف با منابع محدود موجود است.

وی تأکید کرد: متأسفانه در انتقال این پیام به مردم کم‌کاری شده و نتوانستیم آن را به درستی منتقل کنیم. اما مسئله جدی‌تر این است که حتی نظام حکمرانی نیز نسبت به این هشدار حساس نشده است.

وی، گفت: هنوز در بسیاری از نشست‌ها، گفت‌وگوها و حتی برخوردهای روزمره، این واقعیت پذیرفته نشده است.

او ادامه داد: با وجود تمام چالش‌ها، باید از امید صحبت کنیم. بر اساس ارزیابی‌ها، مصرف آب تهران باید بین ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش پیدا کند تا بتوان از شرایط فعلی عبور کرد. در حالی که شهرهای بسیاری در کشور با تنش آبی مواجه هستند، اما امروز به‌طور خاص درباره تهران صحبت می‌کنم، چون شرایط این شهر از نظر منابع و مصرف بحرانی‌تر است.

دکتر زهرایی گفت:سرانه مصرف آب خانگی در تهران به‌طور متوسط بین ۱۸۰ تا ۲۴۵ لیتر برای هر نفر در شبانه‌روز برآورد می‌شود. این در حالی است که در برخی شهرهای کشور، این میزان به کمتر از ۱۳۰ لیتر رسیده است؛ آن هم بدون اعمال محدودیت یا اقدامات خاص. حتی در کشورهای اروپایی، سرانه مصرف آب به‌طور میانگین زیر ۱۱۰ لیتر است.

وی گفت: با همین فرهنگ و با تغییرات ساده در سبک زندگی، می‌توان به‌راحتی مصرف آب را کاهش داد. برای نمونه، بیش از ۵۰ درصد آب مصرفی خانوارها در سرویس‌های بهداشتی و حمام مصرف می‌شود، و تنها با استفاده صحیح از شیرآلات و محدود کردن زمان استفاده از فلاش تانک یا دوش، می‌توان گام بزرگی در کاهش مصرف برداشت.

او افزود: از مردم می‌خواهم در خانه‌هایشان آزمایشی ساده انجام دهند. مثلاً خروجی آب از شیر سینک نباید بیشتر از ۸ لیتر در دقیقه باشد. با استفاده از یک بطری نیم‌لیتری آب معدنی و یک کورنومتر، می‌توان میزان مصرف را اندازه‌گیری کرد و آگاهی لازم را به کودکان نیز منتقل کرد تا نسبت به آب حساس شوند.

زهرایی گفت: برخی از خانوارها به دلیل استفاده از پمپ و مخزن، متوجه کاهش فشار نمی‌شوند، اما این به معنای مصرف بیشتر است. از سوی دیگر، استاندارد مصرف آب در ساختمان‌های عمومی ۲ لیتر در دقیقه است، اما در خانه‌ها می‌توان با رعایت ساده‌ای همچون باز نکردن کامل شیر، صرفه‌جویی جدی داشت.

او همچنین تأکید کرد: در فضاهایی مانند حمام که آب به مرور گرم می‌شود، باید با قراردادن ظرفی در زیر جریان آب، آن را جمع‌آوری و در مصارف دیگر مثل آبیاری گیاهان استفاده کرد.

این کارشناس گفت: استمرار حکمرانی و مقبولیت آن به توانایی در انسجام و مقابله با بحران‌ها بستگی دارد. اما متأسفانه در سال‌های اخیر با وجود تأکید بر سازگاری با کم‌آبی، در بسیاری از شهرها از جمله تهران، هنوز شاهد چمن‌کاری در فضاهای سبز هستیم که نیاز آبی بالایی دارد و ضرورتی هم ندارد.

او افزود: در بازدیدی که از غرب تهران تا مرکز شهر داشتم، متأسفانه دیدم که در شرایط بحرانی، همچنان آبیاری چمن‌ها به‌صورت منظم انجام می‌شود. این در حالی است که منابع آب زیرزمینی تهران و شهریار با شوری شدید مواجه‌اند و بیش از ۶۰ درصد این آب‌ها برای شرب مناسب نیستند.

وی هشدار داد: اگر در فصل پاییز امسال نیز نتوانیم بحران را کنترل کنیم، نارضایتی اجتماعی دور از انتظار نیست و کسانی که اکنون در مدیریت شهری و دستگاه‌های اجرایی هستند، باید پاسخگو باشند.

زهرایی خطاب به مردم گفت: از شهروندان می‌خواهم هرگونه مصرف غیرضروری آب یا تخلفات آبی را به سامانه ۱۲۲ شرکت آب و فاضلاب گزارش دهند. عبور از این بحران بدون مشارکت مردم ممکن نیست.

او تأکید کرد: مردم تهران، چشم و چراغ کشور هستند. مردم فهیمی هستند که اگر از وضعیت آگاه شوند، همکاری خواهند کرد. همان‌طور که در بحران‌های گذشته، از جمله دوران جنگ، با همدلی و انسجام عبور کردیم، از این بحران هم می‌توان عبور کرد، مشروط بر اینکه به موقع اقدام کنیم، نه با تأخیر

در ادامه دکتر اسکندر زند؛ عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی و عضو شورای عالی حفاظت محیط زیست گفت: آنچه انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌کند «خرد» است. جامعه‌ای که از خرد بهره نمی‌برد، در واقع زمان، سرمایه، و فرصت‌های خود را به هدر می‌دهد و گرفتار روزمرگی می‌شود.

اسکندر زند

وی افزود: امروز اگر بخواهیم نجاتی برای تهران متصور شویم، باید به عقلانیت بازگردیم، چون واقعیت آن است که «هیچ آب جدیدی به تهران وارد نمی‌شود». اگر خرد داشتیم، یا دست‌کم از خرد موجود استفاده می‌کردیم، وضعیت ما این نبود. خرد، در دل خود دانش، تجربه و بینش دارد. ما در کشور افراد خردمند کم نداریم؛ اما مسأله این است که آیا در حکمرانی، تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری، از خرد به‌درستی بهره می‌بریم؟

دکتر زند متذکر شد: واقعیت این است که در حوزه آب، راه را درست نرفته‌ایم. مشکل ما در «نگاه» است؛ نرم‌افزار توسعه ما، اشکال دارد. دو ضرورت اساسی را فراموش کرده‌ایم: یکی هوشمندی و دیگری نگاه همبسته به منابع. این‌ها در تمام تصمیمات توسعه‌محور، باید اصل باشند، نه حاشیه.

وی افزود: اگر نگاهی به ۵۰ سال گذشته داشته باشیم، درک می‌کنیم که مسیر ما در مدیریت منابع، به‌ویژه آب، از چه زمانی از خرد فاصله گرفته است.

در گذشته، سه راهبرد اصلی برای زندگی در این سرزمین وجود داشت که همگی مبتنی بر خرد بودند؛

قنات، فناوری بی‌نظیری بود که به‌صورت طبیعی با اکوسیستم هماهنگ بود. اگر بارندگی بود، آب قنات افزایش می‌یافت، و اگر نبود، به‌صورت طبیعی کاهش پیدا می‌کرد، بدون آسیب به سفره‌های زیرزمینی. این روش پایدار، قرن‌ها دوام آورد.

دکتر زند گفت: هر کجا توانستیم قنات حفر کنیم، آنجا را «آبادی» نامیدیم؛ و هر جا که نتوانستیم، شد «بی‌آب». تمدن ایرانی برخلاف اکثر تمدن‌ها که کنار رودخانه‌ها شکل گرفتند، در دل کویر و با اتکا به قنات‌ها ساخته شد. قنات‌ها به زندگی معنا می‌دادند؛ حتی درختان چندصدساله‌ای که در حاشیه آن‌ها رشد می‌کردند، گواه همین زیست خردمندانه‌اند.

هیئت علمی و مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی، گفت:تا ۵۰ سال پیش، معیشت ما متکی به محصولات پروتئینی محدود، مصرف کنترل‌شده، و انطباق با ظرفیت‌های اقلیمی بود. زیست ما در تعادل بود، چون با طبیعت می‌ساختیم نه اینکه علیه آن عمل کنیم.

وی افزود:توسعه بدون تجاوز به ظرفیت آب‌های زیرزمینی انجام می‌شد. دسترسی به منابع محدود بود و همین محدودیت، خودش یک نوع «سامان‌دهی طبیعی» به مصرف بود. ما می‌دانستیم کجا زندگی ممکن است و کجا نه؛ و به زور طبیعت را عوض نمی‌کردیم.

دکتر زند گفت:از حدود دهه ۱۳۵۰ به بعد، با ورود تکنولوژی‌های جدید، مسیر تغییر کرد. ما که تا آن زمان با قنات‌ها زندگی می‌کردیم، به جای هم‌افزایی با این فناوری‌های نو، از آن‌ها به‌شکل نادرست بهره بردیم.

وی ادامه داد:چاه‌های عمیق حفر شد، آب‌های زیرزمینی با پمپ بالا کشیده شدند، و قنات‌ها که زمانی چشم طبیعت بودند، خشک و کور شدند. سفره‌های آب به‌قدری افت کردند که حتی سقف قنات‌ها فرو ریخت. بسیاری از مناطق کشور که روزی آبادی بودند، اکنون به مناطقی بحران‌زده و بی‌آب تبدیل شده‌اند.

هیئت علمی و مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی، گفت:در ادامه، شهرها بدون در نظر گرفتن منابع طبیعی گسترش یافتند، الگوهای مصرف غذایی تغییر کرد، محصولات وارداتی و ناسازگار با اقلیم داخلی وارد شد، و سلامت غذایی نیز به خطر افتاد. این تحولات الگوی مصرف، تولید، و زیست را تخریب کرد.

وی افزود:در نیم قرن اخیر، ما راهبرد توسعه را بر اساس مداخلات سنگین در چرخه‌های طبیعی پیش بردیم؛سدسازی گسترده، انتقال‌های بین‌حوضه‌ای برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی٫ شهرنشینی بی‌ضابطه، توسعه‌ی کشاورزی بدون ارزیابی ظرفیت اقلیمی، شاهد بودیم.

دکتر زند متذکر شد: این اقدامات شاید در ظاهر مدرن به نظر می‌رسیدند، اما نتیجه‌شان چیزی جز تخریب چند هزار سال تجربه و تعادل نبود. ما تصور کردیم با ابزارهای جدید، بحران‌ها را حل کرده‌ایم، اما در حقیقت فقط تعویق‌شان دادیم و شدت‌شان را افزایش دادیم.

وی در پایان خاطرنشان کرد: دهه ۷۰، برخی گمان کردند که مسئله کشاورزی یا آب، با سد یا لوله حل می‌شود. اما امروز می‌فهمیم که «نگاه غیرخردمندانه» حتی با بهترین ابزارها نیز به ناکجاآباد می‌رسد.

 

در دکتر زهرا جواهریان؛ مدرس و فعال حوزه محیط زیست، مدیرکل اسبق دفتر توسعه پایدار سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار کرد:

زهرا جواهریان

اگر تنها۳۰درصاضایعات بخش کشاورزی را کاهش دهیم، معادل صرفه‌جویی ۳.۹ میلیارد متر مکعب آب در کشور اتفاق می‌افتد؛ این یعنی تقریباً دو برابر تولید آبی که امروز با تصفیه‌خانه‌های فاضلاب و بازچرخانی حاصل می‌کنیم.»

به گفته این کارشناس، میزان کل برداشت آب در کشور برای بخش کشاورزی در حال حاضر حدود ۸۵ درصد از منابع در دسترس است که این نسبت، در مقایسه با میانگین جهانی عددی بسیار بالاست.

او تأکید کرد: در سال‌های اخیر صرفاً به اصلاح برخی سیاست‌ها پرداخته شده اما این اقدامات پاسخگوی وضعیت بحرانی منابع آبی کشور نیست. ما نیازمند اصلاح ساختاری در قوانین و الگوی مصرف آب، به ویژه در کشاورزی هستیم.

جواهریان با اشاره به اینکه کشورهایی با جمعیتی بیش از ایران توانسته‌اند مصرف آب خود را به‌مراتب بهینه‌تر مدیریت کنند، افزود: جمعیت کلان‌شهرهای ایران حدود ۶۴ میلیون نفر است، اما هنوز نتوانسته‌ایم به یک نظام مؤثر در کاهش مصرف و ضایعات آب دست پیدا کنیم. وزارت نیرو نیز اعلام کرده اگر در کشاورزی تنها ۲۰ درصد کاهش مصرف داشته باشیم، بخش مهمی از بحران آبی مهار خواهد شد.

وی گفت: هزینه بازچرخانی فاضلاب بسیار کمتر از پروژه‌هایی مانند انتقال آب از دریای عمان یا خلیج فارس است، که تنها در یکی از آن‌ها برای انتقال ۱۵۰ هزار متر مکعب آب، هزینه‌های بسیار بالایی در نظر گرفته شده است. درحالی‌که با اصلاح فرهنگ مصرف در خانه‌ها، می‌توان به‌مراتب ارزان‌تر و سریع‌تر به پایداری منابع آبی رسید.

 

در پایان این نشست خبری،دکتر محمدرضا شهبازبگیان؛ عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس و کارشناس آب، اظهار کرد:ساختار، عامل اصلی شکل‌دهنده رفتار است و تا زمانی که ساختارهای تولید، مصرف و سیاست‌گذاری تغییر نکند، نمی‌توان انتظار داشت که با تبلیغات یا اعمال فشار مستقیم، تغییری در رفتار شهروندان یا نهادها ایجاد شود.

محمدرضا شهبازبگیان

او ادامه داد: نمونه بارز این موضوع، نصب بیلبوردهایی در سطح شهر است که مردم را به صرفه‌جویی در مصرف آب دعوت می‌کنند. اما این روش بدون اصلاح ساختارهای تولید، توزیع و مصرف آب، تأثیر پایداری ندارد.

شهبازبگیان با اشاره به تجربه همکاری‌اش با یکی از اساتید مطرح حوزه مدیریت منابع آب توضیح داد: در یکی از پروژه‌ها به این نتیجه رسیدیم که تکنولوژی اگر درست به کار گرفته شود، می‌تواند نقش مهمی در کاهش مصرف و بهبود رفتارهای مصرفی داشته باشد. به‌عنوان مثال، در یکی از مجتمع‌های مسکونی پس از اجرای فناوری بازچرخانی آب خاکستری، ساکنان با کاهش محسوس در مصرف روبه‌رو شدند و در عین حال کیفیت زندگی نیز حفظ شد.

وی  با اشاره به نمونه‌هایی از کشورهای آفریقایی گفت: در آفریقای جنوبی، در شرایطی که مردم در بحران شدید آبی قرار داشتند، با استفاده از ابزارهای فناورانه و فرهنگ‌سازی مؤثر، توانستند مصرف روزانه آب را به کمتر از ۵۰ لیتر در روز برسانند؛ در مواردی حتی به ۲۵ لیتر در روز هم رسیدند. این موفقیت بدون همراهی مردم و صداقت مسئولان ممکن نبود.

 

این متخصص با انتقاد از شیوه‌های فعلی مدیریت منابع آب در کشور گفت: وقتی فناوری لازم وجود ندارد، یا زیرساخت‌ها فراهم نیست، ما نباید صرفاً از مردم بخواهیم که مصرف را کاهش دهند. گفتن اینکه “آب کم است” یا “چند ساعت در روز آب داریم” بدون ارائه راهکار و صداقت، صرفاً بی‌اعتمادی ایجاد می‌کند.

شهبازبگیان در پایان تأکید کرد: مدیریت موفق آب، نیازمند صداقت، شفافیت، مشارکت مردم و استفاده از فناوری‌های نوین است. بدون این اجزا، سیاست‌ها نه تنها ناکارآمد خواهند بود بلکه منجر به فرسایش سرمایه اجتماعی نیز می‌شوند.

در پایان این نشست تفاهمنامه میان مرکز صلح محیط زیست به نمایندگی دکتر هومان لیاقتی و انجمن دیپلماسی و آب‌ایران به نمایندگی دکتر محمدرضا شهبازبگیان منعقد شد