بیوگرافی جلال ذوالفنون موسیقیدان نامی معاصر و نوازنده چیره‌دست سه‌تار

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: جلال ذوالفنون در سال ۱۳۱۶ در شهر آباده در استان فارس به دنیا آمد. در همان خردسالی به همراه خانواده‌اش به تهران مهاجرت کرد و یادگیری موسیقی را در سن ده سالگی با ساز سه تار به تشویق خانواده آغاز نمود. او سپس برای ادامه تحصیل به هنرستان موسیقی ملی رفت و در آنجا با نواختن سازهای تار و ویلن نیز آشنا شد. یادگیری ویلن را نزد برادرش محمود ذوالفنون گذراند و آموزش‌های موسی معروفی در مورد تکنیک‌های سه‌تار نوازی را نیز فراگرفت.

اساتید موسیقی جلال ذوالفنون

با تأسیس رشته موسیقی در دانشکده هنرهای زیبا جلال ذوالفنون برای ادامه تحصیل به آنجا رفت و ضمن آشنایی با مفاخر موسیقی ملی ایران از جمله نورعلی برومند و داریوش صفوت، دریچه‌های تازه‌ای از موسیقی اصیل ایرانی و امکانات گسترده سه‌تار به رویش گشوده شد. جلال ذوالفنون که به مهارت و توانانی خاصی در موسیقی ایرانی رسیده بود از سال ۱۳۴۶ فعالیت خود را روی ساز سه‌تار متمرکز نمود.

او همچنین از محضر اساتیدی مانند ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی و همچنین کمک‌های احمد عبادی بهره برد. پس از اتمام دانشکده در همان‌جا و در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایران به تدریس سه‌تار مشغول شد و در طی آن سال‌ها از آموزش یوسف فروتن و سعید هرمزی که از نوازندگان قدیمی سه‌تار بودند برخوردار شد.

در ارتباط با استادان سالخورده اى که آخرین نسل شاگردان درویش خان درآن سال ها بودند، دنیاى تازه اى به روی ذوالفنون گشود که تا پیش از آن قابل تصور نبود. آشنایى با مطالب وتکنیک ها و شگردهاى قدیمى و معاشرت با موسیقیدانانى که حال و هوایى بسیار متفاوت با موسیقى هنرستان و موسیقى رادیو داشتند، سیر و سلوک او را در جهان اصوات کامل کرد.استاد ذوالفنون در آن زمان به دلیل تحصیلات هنرستانی کاملی که داشت از مهارت عملی بسیار خوبی برخورداربود. استاد ذوالفنون تنها یک استاد موسیقی نبود بلکه او مجموعه‌ای از دانش، تسلط به فن اجرا و جهان بینی خاص، که تنها هنرمندانی همچون او دارند. طرفداران پرشور ساز او، معتقدند که ذوالفنون در ساحت ناخودآگاه آنها موسیقى مى نواخت و صداى سه تار او، هنگامى هم که دیگر سه تار نمى نوازد، در گوش و هوش مخاطب هایش طنین انداز است. با نوازندگى ایشان بود که سه تار به عنوان سازى مستقل، از بین جمع نخبگان موسیقى به میان انبوهی از مردم راه پیداکرد و سه تار او در نوارهاى گل صد برگ و آتش در نیستان و شیدایى و… در ذهن و زبان مردم علاقه مند به موسیقى، زمزمه گر شد. به قول یکى از موسیقیدانان عصر سه تار، ما را بیش از همه با صداى سه تار ذوالفنون مى شناسند چرا که هیچ کس بیش از او بر نواختن این ساز پافشارى نکرده است.

سبک و سیاق موسیقی جلال ذوالفنون

از جمله ویژگی مهم سه تار نوازی استاد ذوالفنون سونوریته یا صدا دهی خاصی بود که او در هنگام نواختن سه تار به آن رسیده بود که مختص خود ایشان بود و می توان گفت که نوع سه تاری که او می نواخت و صدادهی و زخمه زنی اش منحصر به او بود و در شاگردانش نیز ادامه یافت.

جلال ذوالفنون، تنها یک استاد موسیقی نبود. مجموعه ای بود از دانش، تسلط به فن اجرا و جهان بینی خاص که تنها هنرمندانی چون او دارند. واقع بینی آمیخته به تخیلی کنترل شده، خیالی آزاد و درعین حال مقید به انگاره های فرهنگ اصیلی که در آن رشد کرده، قلندری و شوریدگی وسلوکی که انگار پایانی ندارد. صدای سه تار او، هنگامی هم که دیگر سه تار نمی نوازد، در گوش و هوش مخاطب هایش طنین انداز است

طرفداران پرشور ساز او، معتقدند که ذوالفنون در ساحت ناخودآگاه آنها موسیقی می نواخت. واقعیت این است که به تعبیر استاد زنده یاد امیرحسن یزد گردی: ساز عرفانی ذوالفنون، برای آنها که دوستدار این نوع برخورد با سه تار و با موسیقی ایرانی هستند، جذبه ای هوش ربا داشت. تمام اینها در هاله ای ظریف از طنز و ایهام و بداهه گویی های آنی که مشخصه هنرمندان خلاق و رندان خلوت نشینی چون اوست، دیده می شد.

جلال ذوالفنون آثار نوشتاری و صوتی فراوانی در زمینه موسیقی ایرانی از خود به جای گذاشته که آلبوم‌های گل صدبرگ و آتشی در نیستان با صدای شهرام ناظری نیز از جمله ماندگارترین آثار به جا مانده از ذوالفنون است. از دیگر آثار او می‌توان به آلبوم‌های مستانه، سرمستان و شب عاشقان با صدای علیرضا افتخاری و آلبوم شیدایی با صدای صدیق تعریف اشاره کرد. آلبوم‌های شرحِ فراق و بی‌نشان با صدای حسام‌الدین سراج و داغ تنهایی با صدای عبدالحسین مختاباد نیز از دیگر آثار ارزشمند ذوالفنون در حوزه موسیقی سنتی ایرانی به‌شمار می‌روند.

ذوالفنون همچنین سالیان متمادی در زمینه تحقیق و تتبع گام برداشت و کوشید جوانان را با این قلمرو آشنا کند. مهم‌ترین کار وی پس از تحقیق، تدریس بود.

او نخستین کسی بوده‌است که کتاب آموزشی خاص برای سه تار نوشته‌است. دیگر تالیفات وی می توان به  تدوین تجربیات ۳۵ ساله در زمینه آموزش موسیقی بصورت کتاب در چهار جلد، کتابی در زمینه آنالیز آثار درویش خان، تهیه مقالات گوناگون در زمینه موسیقی ایرانی در نشریات ایرانی و خارجی،  کتابی فنی در زمینه روش نوازندگی ذوالفنون در شرف انتشار با عنوان مکتب موسیقی ذوالفنون، کتاب تحقیقی در زمینه روان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه و هنر و ارایه راهکارهایی در زمینه حرکت صحیح موسیقی ایرانی با عنوان موسیقی ایران از دیدگاهی دیگر اشاره کرد.

 بهداد بابایی نوازنده سه تار و ردیف دان درباره تالیفات ارزشمند ذوالفنون گفته است: تا قبل از استاد جلال ذوالفنون  کتاب های اول و دوم آموزش تار و سه تاری که مرحوم خالقی تالیف کرده بود، برای هر ۲ ساز به کار می رفت، اما زنده یاد ذوالفنون با تعمقی که در فضای سه تار نوازی داشت و دانش و تجربه ای که در این زمینه کسب کرده بود به این صرافت افتاد که کتاب و تمرینات و قطعات خاصی را برای ساز سه تار تدوین و به هنرآموزان ارایه کند و به همین دلیل کتاب های آموزشی سه تار او فارغ از داوری و مقایسه اش با قطعاتی که مرحوم خالقی انتخاب کرد، توانست ضمن این که فضای تخصصی سه تار نوازی را گسترش دهد، عاملی شد تا افراد بیشتری به سمت این ساز کشیده شوند چرا که او سعی کرد قطعاتی را از دل موسیقی ردیفی و ضربی ها و پیش درآمدها و حتی برخی قطعات الهام گرفته از موسیقی نواحی ایران انتخاب کند که با ذائقه یک هنرآموز مبتدی همخوانی داشت و آسانی اجرای این قطعات شوق و کشش به سمت این ساز را برای نوآموزان بیشتر کرد.

فعالیت‌های هنری جلال ذوالفنون

از جمله فعالیت‌های هنری جلال ذوالفنون به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

• کنسرت موسیقی در انجمن فرهنگی ایران و شوروی تکنوازی تار ۱۹۵۸
• فعالیت در سازمان رادیو و تلویزیون از ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۷
• تدریس موسیقی درکانون‌های هنری و آموزشی
• کنسرت‌های متعدد در ایران - ژاپن - کشورهای اروپایی- آمریکا - کانادا - استرالیا
• همکاری با «موریس بژاز» در زمینه تلفیق موسیقی ایرانی با باله‌های اروپایی در جشن هنر شیراز
• تحقیق در موسیقی فولکلور ایران در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی
• همکاری با «ژان دورینگ» در زمینه آشنا کردن ایشان با موسیقی ایرانی در سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۰
• شرکت در سمینار موسیقی در ژاپن بنا به دعوت سازمان هنری (A.T.P.A) به منظور معرفی موسیقی ایران به کشورهای خاور دور در ۱۹۷۶
• همکاری با مؤسسه DELA MUNOT (دولامونته) بروکسل به منظور معرفی موسیقی ایران به کشورهای اروپای غربی
• همکاری با مؤسسه WORD MUSIC INISTTUTE به منظور اجرای کنسرت در نیویورک و معرفی موسیقی ایران به ملل دنیا ۱۹۹۴
• اجرای کنسرت در محل سازمان ملل متحد در نیویورک به منظور معرفی موسیقی ایران به سایر ملل در سال ۱۹۹۴

مرگ جلال ذوالفنون

جلال ذوالفنون در ۲۸ اسفند ماه سال ۱۳۹۰ در اثر خونریزی داخلی پس از جراحی قلب باز، در بیمارستان البرز کرج درگذشت. پیکر او صبح روز چهارشنبه ۲ فروردین ۱۳۹۱ از مقابل تالار وحدت تهران تشییع شد و بنا بر وصیت خودش و با مشایعت دوستداران و خویشاوندانش در قبرستان امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شد.

آثار موسیقی جلال ذوالفنون

• «دانه‌های مروارید» ۱۳۵۷
• «گل صد برگ» با صدای: شهرام ناظری ۱۳۶۰
• «آتشی در نیستان» با صدای: شهرام ناظری ۱۳۶۷
• «موسی و شبان» با صدای: شهرام ناظری
• «باد صبا می‌آید» با صدای: شهرام ناظری
• «مستانه» با صدای: علیرضا افتخاری ۱۳۷۹
• سرمستان با صدای: علیرضا افتخاری
• «شب عاشقان» با صدای: علیرضا افتخاری
• «کنسرت راست پنجگاه» با صدای: حسام الدین سراج ۱۳۸۶
• «شرح فراق» با صدای: حسام الدین سراج
• «بی نشان» با صدای: حسام الدین سراج
• «سیم آخر» با صدای: بامداد فلاحتی
• «در آسمان» با صدای: علیرضا ادیب
• «داغ تنهایی» با صدای: عبدالحسین مختاباد
• «شیدایی» با صدای: صدیق تعریف
• «رقص مضراب» به همراه: سیامک بنایی
• «هجده تصنیف» به همراه: سیامک بنایی
• «در این خانه بگردیم»
• «مجنون» ۱۳۷۹
• «ناز و نوازش» ۱۳۸۴
• «باغ پر برگی» ۱۳۹۱
• «باغ پربرگی۲» ۱۳۹۲
• «پرند»
• «دل آوا»

کتاب‌های جلال ذوالفنون

• کتاب «مکتب سه تار نوازی ذوالفنون بر پایه ردیف شور میرزا عبدالله» (محقق: سیدبهزاد جعفری) انتشارات هستان ۱۳۸۹
• «آموزش سه تار» (۴ جلد) - به اهتمام مهرداد ترابی، انتشارات هستان (چاپ پنجاه و ششم: ۱۳۹۵)