ابوالحسن ابتهاج، مردی که به توسعه ایران می‌اندیشید

ترانه سادات مسعودی علوی

آذر ماه، گاه تنظیم بودجه در ایران است. برنامه ریزی یک ساله دخل و خرج کشور که توسط سازمان برنامه و بودجه تهیه و توسط رییس جمهور برای تصویب تقدیم مجلس می شود.

سخن از برنامه ریزی و بودجه بندی که به میان می آید بی اختیار نام ابوالحسن ابتهاج می درخشد. او کسی است که نظام برنامه ریزی در ایران را بنیاد نهاد و همواره از وی بعنوان مرد اول اقتصاد ایران یاد می شود. این روزها که مصادف با یکصدو بیستمین زاد روز اوست فرصت مغتنمی است تا به باز خوانی اندیشه و رفتار وی در توسعه اقتصادی کشور بپردازیم.

ابوالحسن ابتهاج در بیست و هشتم آذرماه 1278 در شهر رشت به دنیا آمد و یازده ساله بود که پدرش وی را به همراه غلامحسین برادر چهارده ساله اش برای تحصیل به پاریس رهسپار کرد. این رویداد در زندگی ابوالحسن نشان از نگاه والای خانواده برای پیشرفت فرزندان و نوید بخش آینده ای روشن برای آنان بود.

زندگی ابوالحسن ابتهاج و دوره ای که وی در آن روزگار می گذرانده توام با فراز و فرودهای اجتماعی و سیاسی بسیاری بوده که شرح و بیان آن در این مجال نمی گنجد اما فضای حاکم بر جامعه ایران آن زمان موجب می شود تا در دوران مدیریتش بدنبال یافتن راهی برای پیشرفت ایران باشد. 

حضور ابتهاج در مقام ریاست بانک ملی و نیز سازمان برنامه ریزی کشور و تلاش وی برای ارتقای جایگاه ایران و کسب اعتبار در مجامع بین المللی از وی چهره ای ملی گرا و وطن پرست ساخت. مدیری توانمند، با تجربه، با صداقت و پاکدامن از ویژگی های خاص ابتهاج بود که با توجه به بحران های سیاسی و اقتصادی حاکم در آن دوران هماره دغدغه ایران را داشت و سرسختی وی در عدم پذیرش درخواست های غیر قانونی از سوی دوستان، آشنایان، مدیران و مقام های ارشد کشور از او فردی کاملا استثنایی ساخته بود.

در اندیشه والای ابتهاج به رشد و پیشرفت و توسعه ایران همین گواه بس باشد که در دو مقطع در سالهای 1323 و1329که شاه به وی پیشنهاد مقام نخست وزیری داد هرگز قبول نکرد و همواره بر عزم خود بر عدم ورود به دنیای سیاست استوار ماند.

شخصیتی چون ابتهاج که علیرغم بی ثباتی کشور در آن برهه و نیز فساد گسترده و ناکارآمدی مدیریتی در حکومت گذشته، با پیشنهادات و اقدامات ارزشمندش تلاش کرد تصویر متفاوتی از بانک ملی در سطح بین المللی نشان دهد. وی در زمان مدیریتش بر بانک ملی مرکزی توانست راهی برای بالا بردن ارزش پول ملی ایران و قرار گرفتن ریال در کنار سایر پول های ارزی در مجلات خارجی بیابد و تلاش نمود عملیات ارزی کشور را تحت کنترل بانک ملی درآورد.

شیوه مدیریت ابتهاج، از وی شخصیتی متمایز در مجامع بین الملیی ساخته بود  تا جاییکه "استوارت آلسوپ" روزنامه نگار آمریکایی که در سال 1326 از ایران بازدیده کرد بیش از هر چیز بر احترامی که ابتهاج در غرب از آن برخوردار بود تاکید کرده و از ابتهاج با عنوان "نابغه مالی ایران" یاد نموده و از شخصیت های جالب ایرانی که دارای هوش سرشار که آنچه در ذهن دارد را به شیوه بی پرده غیر شرقی بیان می کند " توصیف کرده است. 1

ابتهاج در نشست ها و مذاکراتی که در سطح بین المللی برگزار می شد همواره بعنوان مذاکره کننده ای توانمند حضور یافته و تلاش می کرد  تا فرصت های اقتصادی و مالی در سطوح منطقه ای و بین المللی که در اختیار ایران قرار می گیرد جایگاه ایران را بیش از پیش به همگان شناسانده و می کوشید نگاه ها را به ایران به یک کشور قدرتمند تغییر دهد.

ابتهاج را باید آغازگر برنامه ریزی در ایران نامید. اگر چه مفهوم برنامه ریزی مربوط به قرن بیستم بوده و اتحاد جماهیر شوروی در دوران استالین را باید پیشگام اقتصاد برنامه ریزی شده خواند اما ایران از جمله کشورهای جهان سومی بود که برنامه ریزی اقتصادی را اجرا کرد.

در سال 1318 ابتهاج طی یاد داشتی به احمد قوام - نخست وزیر وقت - بر ضرورت داشتن برنامه اقتصادی و راه اندازی یک سازمان برنامه ریزی تاکید کرده بود و قوام از ابتهاج خواست تا نخستین جلسه هیات دولت را به بیان مشکلات اقتصادی کشور و چگونگی برون رفت از مشکلات تشکیل دهد .

به باور ابتهاج، رشد اقتصادی تنها راه حل بسیاری از مشکلات پیش روی ایران است تا جاییکه این رشد به مراتب از یک ارتش بزرگ با ساز و برگ جنگی گران قیمت می تواند از کشور در برابر دشمنان خارجی پشتیبانی کند.(150) 

نگاه ابتهاج به برنامه ریزی نگاهی غیر سوسیالیستی بود و به همین گونه نیز باقی ماند. وی هیچ علاقه ای به مالکیت دولتی گسترده منابع نداشت. استدلال ابتهاج این بود که: وظیفه دولت در یک اقتصاد عقب مانده هموار کردن راه برای فعالیت شرکت های خصوصی است .2

ابتهاج مدیری منطقی و واقع بین بود و بالطبع اندیشه وی در شکل گیری سازمان برنامه مبنی بر استقلال آن بود. البته این اندیشه بیشتر به آرزو شبیه است چرا که در اکثر جوامع فرایند برنامه ریزی آغشته به سیاست است و ایران هم از این قاعده مستثنی نبوده و نیست.

یکی از موضوعات مهم در نظر ابتهاج چگونگی بهره برداری از درآمد حاصل از نفت بود. وی بر این باور بود عقب ماندگی های اجتماعی و اقتصادی ایران تنها از طریق تخصیص منطقی درآمدهای نفتی برای بهبود رشد اقتصادی از میان برداشته خواهد شد.

تاثیر مثبت ابتهاج بر توسعه ایران و نقش او بعنوان پیشرو در زمینه توسعه اقتصادی برنامه ریزی شده در ایران انکار ناپذیر است و وی توانست اصلاحات چشم گیری در ساختارهای مدیریتی انجام دهد.

ابتهاج در آن دوران به درستی تشخیص داده بود که توسعه اقتصادی مفهومی فراتر از دستیابی به نرخ های رشد بالاست و بر همین اعتقاد تصمیم به اجرای اصلاحات اجتماعی گرفت و علیرغم تنگناهایی که در پیش روی خود می دید بر اجرای برنامه هایش جدی و بر ضرورت مصرف درآمدهای نفتی برای تحقق آرمان هایش در زمینه ساختن آینده ای بهتر برای ایران تاکید داشت.

ایران کنونی که از منظر سیاسی و اقتصادی چه در سطح داخلی و چه روابط خارجی چونان دهه 30 و 40 قرار دارد و تحریم های اقتصادی وضعیت شکننده ای بر آن حاکم شده است، بازخوانی اندیشه های بزرگ مردانی چون ابوالحسن ابتهاج را بیش از پیش می طلبد تا نسخه گشایشی برای باز شدن این گره کور و راهی برای برون رفت از فشارهای معیشتی برای مردمی باشد که همیشه وفاداری خود را به انقلاب و نظام اثبات کرده اند.

ابوالحسن ابتهاج که در طول حیات مدیریتش با کارنامه ای درخشان و برازنده یک ایرانی تمام عیار برای ساختن ایرانی توسعه یافته از هیچ تلاشی دریغ نورزید در ششم اسفند 1377 در سن نود و نه سالگی در لندن درگذشت.

1 - کتاب " برنامه ریزی و قدرت در ایران " به قلم "فرانسیس بوستاک " و " جفری جونز" با ترجمه "مهدی پازوکی " و " علی حبیبی "