بیوگرافی صادق چوبک؛ پدر داستان‌نویسی واقع‌گرا در ایران

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: صادق چوبک در ۱۴ تیر ۱۲۹۵ شمسی در شهر بوشهر متولد شد. پدرش به تجارت مشغول بود. اما او شغل پدر را دنبال نکرد و راهی متفاوت برگزید. چوبک ار همان کودکی دلبسته کتاب و ادبیات بود. تا مقطع سوم ابتدایی در مدرسه «سعادت» بوشهر درس خواند. در سال 1303 به بیماری مالاریا مبتلا شد و برای معالجه به شیراز نقل مکان کرد. چوبک در شیراز در مدرسه‌های «شفاییه»، «باقریه»، «سلطانیه» و «حیات» به تحصیل پرداخت. اولین مقاله‌ چوبک در سال 1310 در روزنامه‌ محلی «بیان حقیقت» منتشر شد. او در سال 1313 اخذ گواهی‌نامه‌ سیکل خود را گرفت. سپس به کالج آمریکایی رفت و از آن‌جا فارغ‌التحصیل شد و در سال ۱۳۱۶ در وزارت فرهنگ استخدام شد.

اولین مجموعه داستان صادق چوبک

اولین مجموعه داستانی‌ چوبک  با نام «خیمه شب بازی» در سال ۱۳۲۴ منتشر شد. در این اثر و «چرا دریا طوفانی شد» (۱۳۲۸) صادق چویبک بیشتر به توصیف منظره‌های پیرامونی پرداخته‌است، ضمن این‌که در این آثار شخصیت‌های داستان و روابط آن‌ها و روحیات آن‌ها نیز به تصویر کشیده شده‌اند. او در سال ۱۳۲۸ اثر بعدی خود را که دارای سه داستان و یک نمایشنامه بود، با عنوان «انتری که لوطی‌اش مرده بود» منتشر کرد که موفقیت بسیاری کسب کرد و مورد توجه خوانندگان و اهل ادبیات قرار گرفت. آثار بعدی او که شهرت بیشتری برایش به همراه آوردندرمان‌های «تنگسیر» (۱۳۴۲) و «سنگ صبور» (۱۳۴۵) بود.

صادق چوبک و رمان تنگسیر

«تنگسیر» یکی از مشهورترین رمان‌های ادبیات معاصر ایران است. این کتاب به ۱۸ زبان ترجمه شده و امیر نادری، فیلم‌ساز مشهور ایرانی، در سال ۱۳۵۲ با اقتباس از آن فیلمی به همین نام کارکردانی کرد.

ماجرای رمان در تنگستان، دواس و بوشهر می‌گذرد. این رمان بر اساس ماجراهای واقعی نوشته شده ‌است؛ اسامی افراد نیز واقعی هستند.

قهرمان داستان زائر محمد دلاور و جوانمرد تنگسیری و مردی است بی‌ریا و پاک و خانواده دوست، اما برخی از شهرنشینان بندری سرمایه و دارایی وی را از او گرفته و خرج کرده‌اند. زائر محمد تصمیم می‌گیرد تا از از آن‌ها به سختی انتقام بگیرد. پس با زن و دو فرزندش خداحافظی می‌کند تا برای حفظ درستکاری و آبرو و مردانگی خود آخرین راه چاره را در پیش گیرد.

زائر محمد بر خلاف کاراکترهای دیگر چوبک نمایانگر بهترین و درخشانترین ویژگی‌های سلحشوری و جوانمردی است و از نادر آدمهای نوشته‌های چوبک است که آگاهانه و به رغم ایمان دینی استوار خود برای انتقام آماده می‌شود و آن را به خداوند واگذار نمی‌کند.

رمان تنگسیر همچون سرشت قهرمان آن سرشار از کنشهای جسمانی و حرارت سوزان جنوب است. رویدادها بی درنگ و سخت بروز می‌کنند.

صادق چوبک و رمان سنگ صبور

در «سنگ صبور» جریان سیال ذهنی روایت و بیان داستان از زبان افراد مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. این قصه را از زبان شخصیت‌های مختلف می‌خوانیم، نحوه بیانی که در قصه‌نویسی نوپای ایران سراسر تازگی داشت. وی برای بیان افکار ذهنی هر یک از شخصیت‌ها ناگزیر بود به زبان هر یک از آن‌ها بنویسد و این خود به تغییر نثر در طول داستان منتهی شد که باز نسبت به دیگران پیشرفتی جدی محسوب می‌شد. این رمان بحث‌های فراوانی را در محافل ادبی آن زمان برانگیخت.

دیگر آثار داستانی چوبک از این قرارند: «چراغ آخر» (مجموعه هشت داستان کوتاه)، «روز اول قبر» (مجموعه ده داستان کوتاه).

آثار ترجمه صادق چوبک

چوبک به زبان انگلیسی نیز مسلط بود و دستی نیز در ترجمه داشت. او قصه معروف «پینوکیو» را با نام «آدمک چوبی» به فارسی ترجمه کرد. شعر «غُراب» اثر «ادگار آلن پو» هم به دست او ترجمه شد. آخرین اثر منتشرشده چوبک هم ترجمه حکایت هندی عاشقانه‌ای به نام «مهپاره» بود که در زمستان ۱۳۷۰ به دست انتظار سپرده شد. چوبک از نخستین کوتاه‌نویسان قصه فارسی است و پس از محمدعلی جمال‌زاده و صادق هدایت، می‌توان از او به عنوان یکی از پیشروان قصه‌نویسی نوین ایران نام برد.

در آثار چوبک هر شخصیت داستان به زبان خودش، زبان متناسب با فرهنگ و خانواده و سن و سالش سخن می‌گوید؛ کودک، کودکانه می‌اندیشد و کودکانه هم حرف می‌زند، زن زنانه فکر می‌کند و زنانه هم حرف می‌زند و بدین ترتیب هر یک از شخصیت‌ها به بهترین وجه شکل می‌گیرند و شخصیت پردازی موفقی ایجاد می‌شود که در بستر حوادث داستان، زیبایی و عمق خوشایندی به داستان می‌دهد. وی در توصیف واقعیت‌های زندگی نیز وسواس زیادی داشت و این نیز از ویژگی‌های آثار وی است.

صادق چوبک از نگاه منتقدان

به سبب همین دقت نظر در جزئی نگری‌ها و ژرف‌اندیشی‌ها، صادق چوبک را رئالیست افراطی و گاهی حتی ناتورالیست خوانده‌اند. آثار چوبک از سال‌ها پیش مورد نقد و بررسی جدی قرار گرفته و در کتاب‌های مختلفی از جمله «قصه‌نویسی» (رضا براهنی)، «نویسندگان پیشرو ایران» (محمدعلی سپانلو)، «صد سال داستان‌نویسی در ایران» (حسن میرعابدینی) و «نویسندگان پیشگام در قصه‌نویسی امروز ایران» (علی اکبر کسمایی)، نوشته‌هایش مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند.

محمدعلی جمالزاده یک سال بعد از انتشار رمان مشهور سنگ صبور از ژنو سوییس در نامه‌ای به صادق چوبک چنین نوشت: «سنگ صبور» داستان چند تن مرد و زن و کودک بینوای خودمانی است که مظهر جماعت کثیری و بلکه اکثریت هموطنان ما هستند در جهل، بی خبری و خرافات و گرسنگی غوطه ورند. بی نهایت استادانه از عهده کار برآمده اید و هم چنان که گویا سابقا معروض داشته ام، آن چه را گوش می شوند و آن چه را چشم می بیند (و گاهی آن چه را خاطر احساس می کند)، همه را مانند دستگاه عکاسی و جعبه صورت صدا با قدرت و بصیرت کامل منعکس ساخته اید.»

صفدر تقی زاده که از مترجمان قدیمی است و همراه با ابراهیم گلستان، نجف دریابندری و محمدعلی صفریان و صادق چوبک از کارکنان شرکت نفت بود، می گوید: «ادبیات آمریکا روی ذهن و نگاه ادبی چوبک تاثیر گذاشته بود و این تاثیر را حتی از داستان های اولش نیز می توان دریافت.»

تقی زاده می گوید: «اشاره به دو سه داستان کوتاه «خیمه شب بازی» و استفاده از قالب های خاص داستان هایی که در آن ایام در آمریکا متداول شده بود، شاید میزان تاثیرپذیری را تا حدودی نشان بدهد. داستان کوتاه «یحیی» مثلا نمونه ای از داستان های هنری است که در آن داستان با واقعه غیرمنتظره ای به پایان می رسد. پسرک روزنامه فروشی، نام روزنامه «دیلی نیوز» را فراموش می کند و در پایان ناگهان اسمی به یادش می آید و فریاد می کشد: «پریموس! پریموس!»

زندگی خانوادگی صادق چوبک

در سال 1316 صادق چوبک  پس از گرفتن دیپلم ادبی خود با همسرش به نام «قدسی خانم» ازدواج کرد. حاصل این ازدواج دو فرزند پسر به نام‌های روزبه و بابک بود. او زمانی که در کالج آمریکایی تهران درس می‌خواند با همسرش آشنا شده بود.

مرگ صادق چوبک

چوبک در سال ۱۳۵۵ خود را بازنشسته کرده و عازم انگلستان و سپس آمریکا شد. او در اواخر عمر بینایی خود را از دست داد و در روز ۱۳ تیر ۱۳۷۷ در برکلی آمریکا در ۸۱ سالگی از دنیا رفت. بنا بر وصیت او یادداشت‌های منتشر نشده‌اش را سوزاندند. همچنین بنا به درخواست خودش جسدش را نیز سوزاندند.

مضمون آثار صادق چوبک

منتقدان ادبی صادق چوبک را نویسنده‌ای واقعگرا (رئالیست) می‌دانند. بیشتر داستان‌های او روایت‌گر رنج و سیه‌روزی مردمی است که اسیر خرافه‌ها و جهل و بی‌سوادی هستند. چوبک با توجه به خشونت و تلخی ریشه‌دار در زندگی طبقات محروم شخصیت‌ها و ماجراهایی را دستمایه آثارش قرار داد که هرکدام بازتاب دهنده این ویژگی‌ها بودند. او یک رئالیست تمام عیار بود که با نشان‌دادن کردن رنج‌ها و زخم‌های طبقه مظلوم فرودست نه در جستجوی راه حلی برای آن‌ها بود و نه سعی می‌کرد پیشوای فکری نسلی شود که یارای روبرو شدن با این همه زشتی را نداشت. به همین خاطر است که چهره زشت و ناخوشایندی که از چوبک از انسان محروم، گرسنه و فاقد رؤیا نشان می‌دهد، نه تنها اساس آرمان‌گرایانه ندارد بلکه بر نوعی رابطه دیالکتیکی بین جنبه‌های مختلف خشونت استوار شده است.

چوبک در بیشتر داستان‌های کوتاه خود و همچنین رمان سنگ صبور، سنگینی و جمود فکری را به تصویر کشید که اجازه خلق آرمان‌های بزرگ و باورهای مترقی را نمی‌دهد. از این منظر طبقه فرودست هرچند به عنوان مظلوم اما به نوعی گناه‌کار نشان داده می‌شود. که هر چه بیشتر در مردابی که برای ساخته شده فرو می‌رود.

مجموعه داستان‌های صادق چوبک

• خیمه‌شب‌بازی (۱۳۲۴): مشتمل بر داستان‌های نفتی، گل‌های گوشتی، عدل، زیر چراغ قرمز، آخرشب، مردی در قفس، پیراهن زرشکی، مسیو الیاس، اسائه ادب (تقدیم به صادق هدایت)، بعدازظهر آخر پاییز (تقدیم به مسعود فرزاد)، یحیی. این مجموعه باوجود محبوبیت فراوانی که در یک مدت کوتاه پیدا کرد، به دلیل داستان «اسائه ادب» از این مجموعه، تا ده سال بعد اجازه تجدید چاپ نیافت.
• انتری که لوطی‌اش مرده بود (۱۳۲۸): مشتمل بر داستان‌های چرا دریا توفانی شده بود، قفس، انتری که لوطی‌اش مرده بود، توپ لاستیکی (نمایشنامه)
• روز اول قبر (۱۳۴۴): شامل داستان‌های گورکن، چشم شیشه‌ای، دسته گل، یک چیز خاکستری، پاچه خیزک، روز اول قبر، همراه، عروسک فروشی، یک شب بی‌خوابی، همراه (به شیوه‌ای دیگر)، هفت‌خط (نمایشنامه)
• چراغ آخر (۱۳۴۴): شامل داستان‌های چراغ آخر، دزد قالپاق، کفترباز، بچه گربه‌ای که چشمانش باز نشده بود، اسب چوبی، آتما، سگ من، توپ لاستیکی، دوست، پریزاد و پری‌ماه

داستان‌های کوتاه صادق چوبک

• عمر کشون
• قفس
• رمان‌ها
• تنگسیر (۱۳۴۲)
• سنگ صبور (۱۳۴۵)
• ترجمه‌ها
• آدمک چوبی / پینوکیو (کارلو کلودی)
• غراب (ادگار آلن پو)
• مهپاره، داستان‌های عشقی هندو

فیلم تنگسیر اقتباسی از یک داستان صادق چوبک

در سال ۱۳۵۲ امیر نادری فیلم تنگسیر را براساس داستان تنگسیر کارگردانی کرد. در این فیلم بهروز وثوقی در نقش زائر محمد ایفای نقش کرد.

صادق چوبک از نگاه دیگران

در این بخش نام چند کتاب که به زندگی و آثار صادق چوبک پرداخته‌اند، آورده شده‌است:

• نقد و تحلیل و گزیده داستان‌های صادق چوبک، حسن محمودی، نشر روزگار، ۱۳۸۲
• نقد آثار صادق چوبک، دستغیب عبدالعلی، ۱۳۵۳، تهران، پازند
• بر خاکستر ققنوس (نگاهی به حیوان‌دوستی در آثار صادق چوبک)، محمدرضا رهبریان، ۱۳۹۶، تهران، نشر مروارید.
• دریایی که همیشه توفانی بود… (سیری در زندگی و آثار صادق چوبک)، محمدرضا اصلانی(همدان) ۱۳۹۷، تهران، نشر مرواری
• نقد و بررسی داستان های کوتاه صادق چوبک، روح اله مهدی پورعمرانی، نشر روزگار، 1377