راز ماندگاری مفاتیح‌الجنان در میان مسلمانان شخصیت مؤلف و سبک نگارش او بوده است

نام مرحوم حاج شیخ عباس قمی بدون هرگونه پیشوند تشریفاتی ، یکصد سال است که در فرهنگ شیعه شناخته شده است. وی با نگارش کتاب های بی نظیری همچون سفینة البحار ، منتهی الآمال ، نَفَس المهموم ، منازل الآخرة ، الکنی و الألقاب و نزدیک به یکصد اثر دیگر که هر کدام برای خود جایگاهی والا در فرهنگ شیعه دارد ، توانایی خود در حدیث ، تاریخ و دعاها و زیارت ها را به خوبی نشان داده است. ولی هیچیک از کتاب های ایشان جایگاهی همچون مفاتیح الجنان را در این یک قرن گذشته نگرفته و مشهور نشده است. 

مفاتیح الجنان آن چنان در فرهنگ دینی ما جای گرفته است که در بیشتر خانه ها ، مساجد و اماکن مذهبی ، همنشین قرآن شده است. مفاتیح الجنان ، کتاب دعایی است که در این قرن گذشته همواره در کنار قرآن کریم و نهج البلاغه قرار داشته و می توان اظهار داشت که پر رنگ تر از نهج البلاغه در زندگی همه شیعیان و گاه غیر شیعه حضور داشته است.

مفاتیح الجنان را که اینک یکصدمین سال حیات خود را پشت سر نهاده است می توان یکی از کتاب های مؤثر قرن بشمار آورد.

این اثر فرهنگی و دینی مرحوم شیخ عباس قمی ، دعا خوانی را به خانه های همه شیعیان وارد ساخت بطوری که دعا را به خواسته و نیازی همگانی مبدل ساخت. ابتکار محدث قمی در نگارش کتاب مفاتیح الجنان ، دقًت علمی در نقل ادعیه و خلوص نیًت وی را می توان نتیجه جهاد او برای تالیف این کتاب بشمار آورد.

مفاتیح الجنان مجموعه ای از دعاها ، زیارت ها و اعمال مؤمنانه است که برنامه روز و ماه و سال یک انسان مؤمن را پیش روی او می نهد. نگارش کتاب های دعا و زیارت نامه ها از دوران امامان معصوم علیهم السلام تا کنون بوده و امتداد دارد. کتاب هایی همچون مصباح المتهجًد شیخ طوسی که بیش از هزار سال از تاریخ تالیف آن سپری شده است و تا کنون هم در دسترس عالمان و علاقمندان به دعا و مناجات و جز این ها قرار دارد. گفتنی که در طول سالیان دراز گذشته و نیز اخیر برخی از بزرگان اقدام به نگارش کتاب هایی برای دعا و زیارت و جز این ها نموده اند ، لیکن هنوز پر شمار ترین کتاب دعا و زیارت از آنِ مفاتیح الجنان است.

راز ماندگاری مفاتیح الجنان را اغلب به اخلاص مرحوم شیخ عباس قمی نسبت می دهند اما این قلم گرچه مواردی را برای اثبات آن در اختیار دارد اما تنها این سخن را عامل ماندگاری این کتاب بشمار نمی آورد زیرا که هیچ کس جز پروردگار ، از خلوص نیت بندگان خود آگاه نیست و از سویی دیگر بزرگان و عالمان با تقوایی کتاب دعا و زیارت را نگاشته اند که هر کدام جایگاهی والا در در علم و پارسایی داشته اند.

بنظر می رسد راز ماندگاری اثری فاخر و جاودانی ، دقت و تأمًل در شخصیت مؤلف و سبک نگارش اوست که برای نسل کنونی و یک قرن گذشته کاربرد و درس آموز بوده و در یک جمله ، خلوص نیًت و سبک نگارش و احترام به پیشینیان در این راستا همچون شیخ طوسی ، سید بن طاووس ، آثار کفعمی و آثار باقی مانده از مرحوم مجلسی و جز این ها و نیز عدم دخل و تصرف در روایات و ادعیه وارده ، همه موجب ماندگاری کتاب مفاتیح الجنان مرحوم محدًث قمی گردیده است.

این ویژگی ها و دیگر از آن ها که بدان اشاره خواهم نمود ، موجب گردیده است مفاتیح الجنان حضور آسان و راحت و پر متداول خود را در همه خانه ها ، مسجدها و مشاهد و اماکن متبرکه نشان دهد و کسی وجود ندارد که مفاتیح را نشناسد و این یکی از ویژگی های این کتاب دعا است که توانسته است خود را به همه مردم برساند.

می توان اظهار داشت که در میان مسلمانان ، قرآن چنین ورود و امتیازی را داشته و پس از دومین و شاید سومین کتاب در میان شیعیان ، این مفاتیح الجنان است که چنین ورود و جایگاهی را در میان افراد و خانه ها و مساجد و بقع متبرکه را بدست آورده است.

شیخ عباس قمی معروف به محدث قمی از محدثان شیعی پرکار قرن چهاردهم هجری است . وی در سال ۱۲۹۴ ه‍.ق (۱۲۵۴ ه‍.ش) در قم متولد شد. در سن بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایران بازگشت.

پدرش محمدرضا، کاسبی متدین و آگاه به احکام دین مبین اسلام بود چنانکه مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی خویش به ایشان رجوع می کردند. شیخ عباس قمی پس از فراگیری بخشی از علوم دینی مقدمات و سطح نزد علمای عصر خویش ، در حوزه علمیه قم سرانجام در سال ١٣١٦ هجری برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد و از درس عالمان نام آوری همچون مرحوم آیة الله سید محمد کاظم طباطبایی یزدی صاحب عروة الوثقی، و آیة الله شیخ الشریعه اصفهانی بهره برد. و چون در علوم نقلی به ویژه حدیث استعداد درخشانی داشت از فقیه و محدث بزرگ آن دوران حسین بن محمد تقی طبرسی معروف به محدث نوری بیشتر کسب فیض کرد.

البته مدت چهار سال در تحصیلات حوزوی چندان زیاد نیست لیکن چنین آشکار می گردد رابطه استاد و شاگردی مرحوم نوری و مرحوم شیخ عباس قمی فراتر از تدریس های امروزی بوده است و تربیت علمی استاد ، آنچنان در شاگرد کارگر افتاد که مسیر علمی مرحوم محدث قمی را تا پایان عمر ، تأمًل در قرآن و حدیث و نشر معارف قرار داد.

می دانیم که طلبه ها پای درس اساتید فراوانی می نشینند و از هر یک آموزه های زیادی فرا می گیرند و معمولا هم دشوار است که بگویند : کدام استاد بهتر است.

این اتفاق برای شیخ عباس رخ داده بود. او بر سفره درس محدث نوری ، استاد مورد وثوق خود فراوان آموخته بود و ارادت ویژه ای به وی داشت. شیخ نقل می کند که در سفر و حَضَر دنبال استادم بودم زیرا از او بسیار آموختم . از این رو زمانی که محدث نوری از دنیا رخت برمی بندد ، شیخ به شدًت ناراحت شده و گریه می کند . دوستان شیخ عباس روایت می کنند که او مانند مادری که فرزند از دست دادده ، برای فقدان استادش ناراحت بود و می گریست . علت بازگشت شیخ عباس به قم ، مرگ استادش بوده که موجب می گردد او دیگر نتواند فضای شهر را تحمل کند و به دیار خویش باز می گردد.

در سال ۱۳۴۰ ه‌.ق (۱۳۰۰ ه‌.ش) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاخان‌ پهلویی، مرحوم شیخ عباس قمیی به دعوت آیه الله شیخ عبدالکریم حایری یزدی – که به خواهش علمای عصر خویش برای تجدید مرکزیت حوزه علمیه قم، در این شهر ماندگار شده بود – برای تدریس به حوزه علمیه کهن قم فراخوانده شد و در همین ایام یعنی سال ۱۳۴۴ ه‌.ق، مهمترین کتاب حدیثی ایشان یعنی سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار – که فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب عظیم و بیش از صد جلدی بحار الانوار تالیف علامه مجلسی است – پس از سالها تلاش شبانه روزی مولف در دسترس علاقمندان قرار گرفت و به این ترتیب می توان گفت او به کتاب عظیم بحار الانوار حیات مجدد بخشید و مبلغان را در دفاع از اسلام به سلاحی عملی عملی مجهز نمود.

شیخ عباس قمی در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، گاه به بیان مطالب مهم و تحقیقات ژرفی نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این ، شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمایی شیعه و سنیی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده است. اما البته مزًیت اساسی این کتاب آن است که مولف، همه آداب ظاهری و باطنی نقل حدیث را از قبیل پاکیزگی ظاهر و باطن و خلوص نیت و پرهیز از اغراض مادی رعایت نموده است.

او زندگی خود را وقف اسلام کرد؛ تا آن جا که روزانه افزون از ۱۷ ساعت مطالعه می کرد و می نوشت.

وی حماسه‌ای در عرصه‌ احیای اندیشة شیعی آفرید. وی با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلام که در صلاحیت و توانمندی علمی و عملی او بود، به تدوین تاریخ اسلام با نام «منتهی الآمال» همت گماشت که یک دوره تاریخ تحلیلی و مستند است. دیگر کتاب ارزنده وی «پیرامون نهضت امام حسین (ع) و وقایع کربلا» است. مرحوم شیخ عباس قمی در خاطرات خود برای فرزندش آورده است هنگامی که کتاب منازل الاخرة را نوشته و به چاپ رساندم، در قم شخصی بود به نام «عبدالرزاق مسأله گو» که همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه (ع) احکام شرعی را برای مردم می گفت. مرحوم پدرم «کربلائی محمد رضا» از علاقه مندان منبر شیخ عبدالرزاق بود به حدی که هر روز در مجلس او حاضر می شد و شیخ هم بعد از مسأله گفتن، کتاب منازل الآخره مرا می گشود و از آن برای شنوندگان و حاضران از روایات و احادیث آن می خواند. روزی پدرم به خانه آمد و مرا صدا زد و گفت شیخ عباس! کاش مثل عبدالرزاقِ مسئله گو می شدی و می توانستی منبر بروی و از این کتاب که او برای ما می خواند، تو هم می خواندی.

چند بار خواستم بگویم پدرجان! این کتاب از آثار و تألیفات من است اما هر بار خودداری کردم و چیزی نگفتم و فقط عرض کردم دعا بفرمائید خداوند توفیقی مرحمت نماید.

اهمیت دیگر نگاشت مفاتیح الجنان آن است که در زمانی که رضا پهلوی شروع به دین زدایی از جامعه ایرانی کرد ، مفاتیح به آرامی و بسیار نرم گام در زندگی مردم گذاشت و جای ویژه خود را باز نمود. یعنی هنگامی که رضا خان می خواهد دین ، اعتقادات و معنویت را از جامعه مذهبی ایران حذف نماید ، مفاتیح الجنان مرحوم محدًث قمی ، دست به دست گشته و به خانه های مردم مومن وارد می شود و مردم از آن بهره های معنوی خود را می برند. شیخ عباس در آن هنگام سخت ، بدون حاشیه و سر و صدا ، آرام با مفاتیح خود رسالت بزرگ خویش را انجام داده و در دل خانه ها و قلب مردم مومن نفوذ می کند که بنظرم این نفوذ و گستردگی ، پشتیبانی و حمایتی را با خود داشته است.

به راستی از میان آثار مرحوم محدًث قمی که در زمینه های دائرة المعارف شیعه ، اصول دین و عقائد ، حدیث و حکم ، علم الحدیث و درایه و فقه ، شرح حال معصومین علیهم السلام ، مقتل ، تاریخ رجال ، ادبیات ، آداب و عبادات و ادعیه تالیف شده و نیز در زمینه دعا ، بیش از ده کتاب رشته تحریر در آورده است ، چه رخداد و چه عاملی موجب گردید که از میان این همه آثار گرانقدر و ارزشی ، مفاتیح الجنان چنین شهرتی بدست آورد !؟

نکته این است که مرحوم محدث قمی گذشته از خلوصی که در تالیف مفاتیح الجنان داشته است و با این توشه ، آن را تا عرش بالا برده ، و نیز در نگارش مفاتیح نکته ظریف دیگری نهفته است و آن اینکه در قدیم چون امکانات چاپ به این صورت کنونی نبود ، وقتی شخصی مطالبی را از کتابی نقل می نمود ، آن کتاب پیشین عملا از رده مراجعه افراد خارج می گردید . مرحوم محدث قمی در چنین فضایی نخواسته است کتابی همچون ( مصباح ) شیخ طوسی ، و یا ( اقبال ) سید بن طاووس ، و یا ( مصباح ) مرحوم کفعمی عاملی که به ( جنًة الأمان الواقیة و جنًة الایمان الباقیة) نیز مشهور است ، و از همه مهمتر کتاب صحیفه سجادیه از رده خارج شوند بنابراین در برخی موارد با اینکه از بعضی کتاب ها مانند صحیفه سجادیه چندین دعا نقل می نماید ، اما یک مورد را نام برده و خواننده را به خود کتاب ارجاع می دهد تا صحیفه وسایر کتاب های دیگر در این راستا که اشاره گردید ، از مدار اذهان و مطالعه افراد خارج نشوند.

این ادب زیبایی است که گذشتگان و به ویژه صاحب مفاتیح در نوشتار خود از آن بهره گرفته که خود می تواند یکی از عوامل خلوص و موفقیت شیخ در نگارش مفاتیح باشد.

اما بنظرم مهمترین عامل ارزشی و ماندگاری مفاتیح الجنان که آن را تا عرش صعود داده است ، این است مرحوم محدًث قمی ، مفاتیح الجنان را به محضر بانوی دو سرا ، أمً الأئمة النقباء، مجلًله بانو حضرت فاطمه زهراء سلام الله علیها هدیه نموده و بدین ترتیب این اثر گرانقدر را زنده و جاوید کرده است.

جالب اینکه هم زمان با مهاجرت مرحوم آیة الله حاج آقا حسین قمی از عتبات به مشهد ، در تاریخ جمعه اول ربیع الثانی سال ۱۳۳۲ هجری ، او نیز راهی دیار خراسان شد تا مجاور ثامن الححج (ع ) شود. خود در نوشتاری می فرماید « … چون به زیارت امام هشتم موفق شدم ، آثار نعمت و رحمت به گونه ای وجودم را فرا گرفت که تصمیم گرفتم در جوار آن بارگاه مقدس اقامت کنم ..»

شیخ به اصرار آیة الله حاج آقا حسین قمی در اتاقی در بالاخانه منزل ایشان اقامت می گزیند و کتاب فوائد الرضویه را در برابر بارگاه منور رضوی به نگارش در می آورد. او حدود دوازده سال در مشهد اقامت کرده و بعد از مدتی به همدان و سپس به قم رفتند و بعد از رخداد مسجد گوهرشاد ، به نجف أشرف عزیمت نمودند و تا پایان عمر با برکت خویش ، در کنار بارگاه ملکوتی یعسوب الدین اقامت کرد.

شگفت آنکه در خانه کوچکی که مرحوم محدًث قمی در مشهد و در انتهای بازار معروف به سرشور داشت و نزدیک به دوازده سال در آن زندگی کرده و کتاب هایی را به قلم آورد ، تا تیرماه ۱۴۰۱ همچنان باقی بود و در این تاریخ این خانه در توسعه صحن غدیر و ره باغ مرحوم آیة الله طبسی قرار گرفت که تقدیر الهی بر این است این خانه و مکان مبارک که نزدیک به چهار هزار و سیصد و هشتاد روز مرحوم شیخ در آن زیسته و در فضائل اهل بیت علیهم السلام و مفاتیح الجنان را به رشته تحریر در آورده است ، در پایان قدمگاه زائران امام رووف حضرت أبو الحسن ثانی علی الرضا علیه السلام قرار گیرد.

من اعتقاد دارم که مفاتیح الجنان ، فرزند شیخ عباس است؛ فرزند محبوبی که به خوبی مسیر خود را پیدا کرده و قدرتمندانه توانسته است آنچه را که پدر از او خواسته ، پیش ببرد. تا آنجا که بسیاری شیخ عباس را نمی شناسند ، اما مفاتیح را در دست دارند.

نقل شده است که شخصی کنار شیخ نشسته ، مفاتیح در دست داشت و برای او ویژگی های این کتاب را به زبان می آورد ، و شیخ در برابرش همچون همیشه سکوت اختیار کرده بود.

یا در روایت دیگری نقل شده است ، زمانی شیخ عباس گرفتار بیماری قلبی و ریوی بوده و ناچار بیرون حرم امام حسین علیه السلام ایستاده و به او اجازه ورود به حرم را نمی دادند. وی گوشه ای ایستاده و حسرت می خورد. دوستی او را می بیند و سوال می کند که حاج شیخ ! چرا ناراحتی ؟

شیخ پاسخ می دهد: از این ناراحتم که در این ازدحام زائران نمی توانم وارد حرم شوم و عرض ارادت و زیارت کنم . مجبورم از دور شاهد باشم. آن شخص به شیخ می گوید : مگر نمی بینی هرکس از اینجا عبور می کند ، یک شیخ عباس قمی زیر بغل دارد!

چقدر زیبا ! انسان به گونه ای زندگی کند تا اثری از خود به جای گذارد که از او به نیکی یاد کنند. باقیات الصالحاتی ، صدقه جاریه ای از خود بیادگار نهد! شیخ با این یادگار جاودانه خود ، خویش را ماندگار ساخت. قرآن و مفاتیح کلیدها و راه های روشنی هستند ، اتوبان های گسترده ای بشمار می آیند که جویندگان حقً و حقیقت را به مقصود و صراط مستقیم راهنمایی می کنند.

همیشه این دو کتاب همراه مردم ، در سفر و محل کار و زمان عبادت و حضور در بهشت های روی زمین قرار دارد.

امروز همه ما یک محدًث قمی و مفاتیح در تلفن های همراهمان را همراه داریم.

هرکس شیخ عباس را داشته باشد ، روح دعا و عبادت را دارد.

از مرحوم شیخ عباس قمی دو فرزند آیات میرزا علی محدث زاده و میرزا محسن محدث زاده بیادگار ماند که هرکدام از بزرگان اهل علم و دین و عمل بشمار می آمدند.

سرانجام مرحوم شیخ عباس قمی ، مشهور به محدًث قمی در غروب روز ۲۲ ذی الحجًه سال ۱۳۵۹ هجری قمری ، در سنً شست و پنج سالگی جان به جان آفرین تسلیم نمود و پس از اقامه نماز از سوی مرحوم آیة الله سید أبو الحسن اصفهانی بر پیکر مبارکش ، وی را در صحن مطهر حضرت أمیر المومنین علیه السلام ، و در کنار خانه أبدی استادش مرحوم محدًث نوری بخاک سپردند.

و السلا عَلَیه یُومَ وُلِدَ و یُومَ ماتَ و یُومَ یُبعَثُ حَیًاً

نامش مانا و یادش گرامی باد

عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران

تهران - آدینه پنجم مهرماه ١٤٢٠