حفظ سرمایه اجتماعی در عصر انفجار اطلاعات

محمدکاظم کرمی

روزنامه‌نگار

مفهوم "سرمایه اجتماعی" و تاثیر آن بر رفع مشکلات اجتماعی در همه ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و ... دیگر نیازی به توضیح ندارد. اهمیت این مقوله تا حدی است که آن را "ثروت ملی" قلمداد می‌نمایند. به طور کلی سرمایه اجتماعی، اعتماد، هنجارها و شبکه‌هایی است که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع و یا یک سازمان می‌شود و در نهایت منافع متقابل اعضا را تأمین و وسیله‌ای برای رسیدن به توسعه سیاسی و اجتماعی خواهد بود. در این راستا نظر بر این است که در سرمایه اجتماعی تأکید عمده بر مفهوم "اعتماد" است به این معنا که سرمایه اجتماعی بر پایه اعتماد شکل گرفته و قوام می‌یابد. 

با این مقدمه به یکی از پدیده‌های نوظهور در دنیای امروز پرداخته می‌شود که به نظر می‌رسد تاثیری فوق‌العاده و غیرقابل‌انکار بر اعتماد عمومی و به تبع آن سرمایه اجتماعی خصوصا در جامعه‌ای چون ایران گذاشته و می‌گذارد و در صورتی که بدان توجه نشود ممکن است آثار زیان باری هم داشته باشد و آن اثر گذاری متغیری به نام "فضای مجازی" است.

انفجار اطلاعاتی بوجود آمده تحت تاثیر فضای مجازی جامعه ایرانی را وارد دوران جدیدی کرده است، این ابزار جدید اگرچه در کل دنیای امروز تاثیری بی بدیل داشته و تمام حوزه‌های زندگی شخصی، اجتماعی، کاری و حرفه‌ای انسان‌ها را متحول کرده و وارد عصر جدیدی نموده اما در ایران تأثیر مهمتر و ویژه‌تری داشته است. گو اینکه انفجار اطلاعاتی ناشی از آن در ایران و کشورهای مشابه تاثیرات بیشتری گذارده است. این ویژگی و این تاثیر به سزا به این دلیل است که دسترسی عموم مردم در گذشته به اطلاعات و اخبار دست اول سخت و گاه غیر ممکن بوده است اما اینک فضای مجازی مانند نوری حتی زندگی شخصی همه مسئولین و مردم را روشن و در معرض دید قرار داده است.

با دسترسی به اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی محدودیت‌های خبری و اطلاعاتی از میان برداشته شده و اخبار و اطلاعات به صورت فوری به دورترین نقاط منتقل و همگان از آن آگاه می‌شوند.

این ابزار و امکان و این دسترسی اگرچه مورد سوءاستفاده هم هست و بسیاری از آن برای دروغ‌پردازی، سیاه‌نمایی و تخریب و تخطئه استفاده می‌کنند و روشن است که بخش قابل توجهی از اخبار و اطلاعات منتشره در آن به دلیل سطحی‌نگری و کپی پیست کاربران، غیرواقعی و یا بزرگ‌نمایی هستند اما هر چه هست این فضا ابزاری است برای دسترسی همگان به اخبار و اطلاعاتی که تا پیش این در اختیار خواص بوده است، دقیقا از این رو اشتیاق مخاطبان به آن زیاد و تاثیرات منفی آن هم غیر قابل کتمان است.

هر روز شاهد انتشار اخبار درست و غلطی در این فضا هستیم که بر نوع نگاه افراد به حکومت، اقتصاد، سیاست، ... به شدت موثر است. مشخصا در این روزها انتشار خبرهای مربوط به عمل نکردن ایربگ خودروهای داخلی، حاشیه پیرامون سفر خانواده قالیباف به ترکیه، افشاگری‌های سیاسی و اقتصادی، اقامت فرزندان بزرگان در غرب و ... از این نوع خبرهایی است که اگرچه برخی نادرست هستند اما روشن است که بخشی نیز درست، یا ریشه در واقعیت دارند که گاها با بزرگنمایی‌ها و سوگیری‌های غیر منصفانه‌ای هم همراه می‌باشند اما هر چه هست انتشار آن‌ها سهل شده و در اختیار عامه مردم قرار می‌گیرند و به دلایلی مورد پذیرش هم هستند.

این امر وقتی با سکوت و بی‌عملی مسئولان در مقابل این اخبار و شایعات همراه می‌گردد اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی در ایران را به شدت نشانه می‌گیرد. چنین به نظر می‌رسد که مسئولان امر خصوصا آن‌ها که حواشی و اخبار و شایعات پیرامون آن‌ها منتشر می‌شود آمادگی لازم برای حضور در دنیای جدید و پذیرش الزامات آن را ندارند یا تاثیر سوء مدیریت در این راستا بر سرمایه اجتماعی و سپس تاثیرات آسیب دیدن این سرمایه را نمی‌دانند.

چه اینکه هنگام افشای اخبار و یا شایعات، معمولا با سکوت، تکذیب بدون استدلال و بی‌عملی در مقابل این اخبار رو به رو هستیم. این در حالیست که انتشار هر کدام از این اخبار در دیگر کشورها، عذرخواهی رسمی، استعفا، برکناری، جریمه و .... را در پی خواهد داشت. وقتی خبر عمل نکردن ایربگ خودروهای داخلی مکرر منتشر و برخی مسئولان هم آن را تایید می‌کنند از دید مردم سکوت و بی‌عملی محسوس به تایید تخلف و همراهی با آن تفسیر می‌گردد و این همان است که به اعتماد و سرمایه اجتماعی آسیب وارد می‌سازد. بنابراین لازم است به صورت آنی در این زمینه کمیته بررسی مشخص، با خاطیان برخورد و حتی شرکت‌های خودروساز مجبور به پرداخت خسارت به تمام دارندگان خودرو شوند تا مردم به صورت عینی برخورد با تخلف را لمس کنند.

وقتی خبری مثل سفر خانواده قالیباف منتشر می‌شود اگرچه از دید راقم سطور چنان مهم هم نبود اما با توجه به ژست‌های سابق رییس مجلس و ادعاهای وی در همین زمینه کمترین نتیجه آن در کشورهای دیگر استعفا و در ایران انتظار مردم عذرخواهی فوری و شفاف ایشان است و .... اما سکوت، بی‌عملی و تکذیب‌های مبهم و بدون استدلال باعث کاهش اعتماد عمومی و در نهایت آسیب دیدن سرمایه اجتماعی است امری که تداوم آن موجب زیان خواهد بود. روشن و واضح است که دیگر طرح‌هایی چون "صیانت" و تلاش برای محدود نمودن شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی نه تنها جوابگو نیست و نمی‌تواند موثر باشد بلکه در همان راستای آسیب به اعتماد عمومی موثر خواهند بود.