نگاهی به زندگی و آثار استاد غلامحسین بنان خواننده ترانه‌های ماندگار موسیقی ایرانی

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: غلامحسین بنان در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۱۲۹۰ در خانواده‌ای فرهیخته و هنردوست در محله قلهک تهران، متولد شد.

پدرش کریم‌خان بنان‌الدوله نوری نام داشت و مادرش نیز شرف‌السلطنه دختر شاه‌زاده محمدتقی میرزا رکن‌الدوله برادر ناصرالدین شاه بود. بنان از همان کودکی به موسیقی علاقه نشان داد و در یازده سالگی به فراگیری آواز نزد مرتضی نی‌داود پرداخت. ضیاءالذاکرین و سیف دیگر معلمان آواز او بودند.

آغاز فعالیت حرفه‌ای خوانندگی بنان

به گفته خود بنان، او فعالیتش را از سال ۱۳۰۶ آغاز کرد و ابتدا تنها در محافل خصوصی و در حضور دوستان و آشنایان به صورت حرفه‌ای آواز می‌خواند. اما در اواخر شهریور ۱۳۲۱ وارد رادیو شد و با همکاری هنرمندانی چون روح‌الله خالقی توانست به شهرت دست یابد و صدایش را به گوش مردم کوچه و بازار برساند.

از سال ۱۳۲۱ صدای غلامحسین بنان، با همکاری تعدادی از هنرمندان دیگر از رادیو تهران پخش شد. او در ارکستر انجمن موسیقی شرکت کرد و با ارکستر شماره یک نیز آغاز به همکاری نمود و همچنین از بدو شروع برنامه «گلهای رنگارنگ» به دعوت داود پیرنیا به عنوان خواننده با این برنامه همکاری کرد.

ویژگی‍های صدا و سبک هنری غلامحسین بنان

غلامحسین بنان در طی مدت فعالیت هنری خود، حدود ۳۵۰ آهنگ اجرا کرد. ویژگی صدای او اجرای درخشان زیر و بم‌ها و تحریرهاست هم به آواز قدیمی و کلاسیک ایرانی و هم به نغمات جدید و مدرن ایرانی تسلط داشت که به عنوان نمونه می‌توان تصنیف «الهه ناز» را نام برد. برخی بنان را بزرگترین اجرا کننده سبک وزیری-خالقی می‌دانند. او همچنین در کنار ادیب خوانساری از اجراکنندگان آثار صبا و مرتضی محجوبی به شمار می‌آمد. او همچنین به مرکب‌خوانی و تلفیق شعر و موسیقی تسلط کامل داشت.

تأثیر صدای بنان در موسیقی ایرانی آن‌چنان زیاد است که تعدادی از صاحب‌نظران آواز ایرانی را به قبل و بعد از بنان تقسیم کرده‌اند و این به این دلیل بود که خوانندگان پیش از بنان بیشتر بلند خوانی می‌کردند و همین باعث می‌شد شعر ترانه‌‌ها جویده‌جویده و نامفهوم شنیده شوند. بنان با توجه به تربیت خانوادگی و آموزش‌های روح الله خالقی فهمیده بود که نباید به حنجره‌اش بی‌دلیل فشار آورد و واسطه بین شاعر و شنونده باشد؛ به همین خاطر است در آوازهای استاد بنان فریادزدن‌های بی‌مورد شنیده نمی‌شود، اشعار خوب تلفظ می‌شوند و به شیوایی به گوش مخاطب می‌رسند.

استاد بنان نه‌فقط در آواز قدیمی و کلاسیک ایران مهارت داشت، بلکه به موسیقی جدید و مدرن ایران نیز تسلط کامل داشت. تصنیف مشهور و ماندگار الهه ناز بهترین نمونه استادی بنان و تسلط او به موسیقی مدرن ایرانی است. به حق استاد غلامحسین بنان را می‌توان بزرگ‌ترین اجراکننده آهنگ‌های سبک وزیری خالقی به شمارآورد که اوج همکاری این دو استاد بزرگ موسیقی ایرانی را در سرود ای ایران می‌توان مشاهده کرد.

خود استاد بنان بر این باور بود که این سرود را باید به‌صورت اپرایی خواند و صدای او بیشتر مناسب آواز است تا سرود؛ البته استاد درباره تصنیف الهه ناز نیز معتقد بود که کار متوسطی به شمار می رود که با استقبال مردم روبرو شده است.

استاد بنان و ریاست شورای موسیقی رادیو

در سال ۱۳۳۲ به پیشنهاد روح‌الله خالقی استاد بنان به اداره کل هنرهای زیبای کشور منتقل شد و با سمت استاد آواز هنرستان موسیقی ملی به کار مشغول گردید. دو سال بعد در سال ۱۳۳۴ به عنوان رئیس شورای موسیقی رادیو انتخاب شد. استاد غلامحسین بنان از ابتدا در برنامه‌های گلهای جاویدان و گلهای رنگارنگ و برگ سبز حضور داشت و برنامه‌های متعدد و ماندگاری از او بر جا مانده‌است.

در این برنامه‌ها، نوازندگان موسیقی سنتی چون روح‌الله خالقی، ابوالحسن صبا، مرتضی محجوبی، احمد عبادی، حسین تهرانی، علی تجویدی، و… با او همکاری داشته‌اند.

ترانه‌های محبوب استاد بنان

از ترانه‌های محبوب و ماندگار بنان می‌توان آهنگ آذربایجان در دستگاه شور، آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا در مایه بوسلیک، الهه ناز در مایه دشتی، بهار دل‌نشین در آواز اصفهان، بوی جوی مولیان در آواز اصفهان، تصنیف توشه عمر در دستگاه همایون، یار رمیده، می‌ناب، خاموش، مرا عاشقی شیدا در دستگاه سه گاه، من از روز ازل در دستگاه سه گاه، نوای نی در آواز دشتی و سرود ای ایران در مایه دشتی را نام برد.

به گفته همسرش، استاد بنان بهترین کار خود را «حالا چرا» و «کاروان» می‌دانست و می‌گفت: «کاروان را برای بعد از مرگم خوانده‌ام». اواخر عمر هم دلبستگی عجیبی به ترانه رؤیای هستی پیدا کرده بود تا آنجا که با این آهنگ می‌گریست.

آواز ماهور با غزل سعدی به مطلع «همه عمر برندارم سر از این خمار مستی/ که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی» و آواز دیلمان با شعر سعدی به مطلع «چنان در قید مهرت پایبندم/ که گویی آهوی سر در کمندم» و همچنین آواز اصفهان بر روی غزل «آمد اما در نگاهش آن نوازش‌ها نبود» از کارهای بنان هستند. دیلمان در گل‌های رنگارنگ ۲۱۷ب (کاروان) اجرا شده‌است.

تجربه بازیگری استاد بنان

استاد بنان مدتی نیز تعلیم بازیگری دید و به گفته نزدیکانش استعداد زیادی در این زمینه داشت. در سال ۱۳۲۷ همراه چهره‌های مشهور آن دوران در فیلمی به نام طوفان زندگی ساخته علی دریابیگی و اسماعیل کوشان ایفای نقش کرد که داستان آن در انجمن موسیقی ملی اتفاق می‌افتد. در این فیلم استاد غلامحسین بنان دو ترانه از ترانه‌های معروفش را به‌طور زنده اجرا کرد.

درگذشت استاد غلامحسین بنان

غلامحسین بنان در غروب ۸ اسفندماه ۱۳۶۴ شمسی در بیمارستان ایرانمهر تهران از دنیا رفت و بر خلاف وصیتش که گفته بود در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شود، در دهم اسفند، در امام‌زاده طاهر کرج به خاک سپرده شد. او مدت‌ها درگیر بیماری دستگاه گوارش و افسردگی بود.

در پی مرگ او، مرکز سرود و آهنگ‌های انقلابی وزارت ارشاد، هنرستان سرود و آهنگ‌های انقلابی، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، محمدرضا شجریان، کاوه دیلمی، هنگامه اخوان، شهرام ناظری، ابوالحسن ورزی، کامکار، تورج نگهبان، جمشید مشایخی، عماد رام و بسیاری دیگر از هنرمندان و دوستان او پیام‌های تسلیتی به‌طور جداگانه صادر کردند. از سال ۱۳۶۴ یعنی زمان فوت وی تا سال ۱۳۸۹ سنگ قبر بنان تعویض نشد تا اینکه در سال ۱۳۸۹ به دلیل تغییراتی در امام‌زاده طاهر کرج و هم‌سطح‌سازی مقبره و تعویض همه سنگ قبرهای نزدیک صحن، سنگ قبر بنان نیز تعویض گردید و به شکل کنونی درآمد.

زندگی خانوادگی استاد بنان

غلامحسین بنان با مریم وزیری (خواهر کلنل علینقی وزیری و خدیجه افضل وزیری) ازدواج کرد که نتیجه این ازدواج یک دختر به نام گیتی و یک پسر به نام بیژن است. بنان بعد از درگذشت همسر اولش، در نهم بهمن ۱۳۴۴ با پری دخت‌آور ازدواج کرد.

ماجرای تصادف استاد غلامحسین بنان

بنان در ۲۷ دی ۱۳۳۶ بعد از پایان یک مهمانی و در راه بازگشت به خانه همراه دو نفر از دوستانش در حوالی کاروانسرای سنگی با یک یک تانکر نفتکش که فاقد چراغ ایمنی عقب و پوشیده از گل و لای بود و تاریکی شب هم بر دیده نشدن کامیون کمک می‌کرد تصادف شدیدی کرد. در طی این تصادف شدید، بنان از ناحیه صورت و چشم‌ها دچار آسیب دیدگی شد. البته بیژن –پسر او– هم دچار صدماتی شده بود که بهبود می‌یابد.

با انتشار خبر سانحه تصادف در روزنامه‌ها و مجلات و مراجعه مردم به بیمارستان و به علت انبوه جمعیت، نظم عمومی بیمارستان برهم زده شد و برای اینکار دفتری در سالن انتظار بیمارستان قرار دادند تا مردمی که موفق به عیادت از بنان نشده بودند در آن دفتر ابراز همدردی کرده و نوشته‌ای برای او به جای بگذارند. بنان، برای معالجه به خارج از کشور مسافرت کرد و بعد از بازگشت از این سفر تصمیم گرفت در مسیر هنری خود بازنگری کند. او گفت: «من از این پس تلاش می‌کنم آثاری اجرا کنم که دارای وزنی شاد و شعری امیدوارکننده باشد. من جداً از ادامه شیوه قدیم که شباهت به مرثیه خوانی دارد خسته شده‌ام، البته در این زمینه سازندگان آهنگ باید با من یاری و همکاری کنند.»

غلامحسین بنان در این سانحه چشم راست خود را از دست داد و به همین دلیل همواره از عینک دودی استفاده می‌کرد.

بنان پس از این حادثه شور و شیدایی دیگری پیدا کرد و به زندگی و اطرافیان خود با محبت و صمیمیت بیشتیر نگاه می کرد ابراز تالم طبقات مختف اجتماع به مناسبت وقوع آن حادثه او را به زندگی امیدوار و دلگرم کرد. اقبال بی نظیر مردم نیروی تازه به او بخشید.

بنان در خواندن آواز استعدادی بی نظیر داشت. گوش او بسیار حساس بود و هیچ گاه خارج نمی خواند ذوق سلیم او در انتخاب غزل و تحریرهای بجا، از او خواننده ای متمایز ساخت. هنر واقعی، آگاهییهای عمیق، شوق و شور و عشق که لازمه زندگی هر هنرمند است، همه را با هم داشت. او با هنر خود بازاری نکرد و قدر شناخت .

ماجرای تخریب خانه استاد بنان

در ۲ آبان ۱۳۹۲، خانه تاریخی بنان که در در نیاوران بلندی‌های جمال‌آباد، نبش کوچه مینا، پلاک ۱۲ قرار داشت تخریب شد. محمد بهشتی، مشاور ارشد سازمان میراث فرهنگی، تخریب این خانه را به مثابه از دست دادن صاحبان تهران دانست. بنان از سال ۱۳۵۴ در این خانه دو طبقه زندگی می‌کرد که ایوانی رو به بلندی‌های دماوند داشت.