مرکز صلح و محیط زیست بررسی کرد:
راهکارهای علمی و کاربردی اصلاح الگوی مصرف آب و تغییر رفتار
صبح امروز پنجشنبه شانزدهم مردادماه٫ نشست بحران آب ،با حضور جمعی از متخصصان و کارشناسان محیط زیست و منابع‌آبی در مرکز صلح و محیط زیست، برگزار شد.
بحران آب همواره در 2 دهه گذشته سرفصل اصلی رسانه های جهان و موضوعات مهم سازمان های بین المللی در نشست های مختلف بوده است.
کشورمان ایران نیز در 5 سال گذشته و نیز با درگیر شدن به تغییرات اقلیمی،وضعیت اسفناکی را در حوزه آب تجربه می کند.
در همین راستا به گزارش خبرنگار مستقل آنلاین صبح امروز پنجشنبه شانزدهم مردادماه٫ نشست بحران آب ،با حضور جمعی از متخصصان و کارشناسان محیط زیست و منابع‌آبی در مرکز صلح و محیط زیست، برگزار شد.
در ابتدای این نشست،دکتر هومان لیاقتی؛ استاد دانشگاه شهید بهشتی و مدیرعامل مرکز صلح و محیط‌زیست اظهار کرد:در آغاز این جلسه، ضمن ابراز خرسندی از حضور در جمع فرهیختگان، از همه دست‌اندرکاران و برگزارکنندگان این نشست صمیمانه قدردانی می‌کنم و امیدوارم پس از ارائه، از نظرات ارزشمند دوستان نیز بهره‌مند شویم.
هومان لیاقتی
وی افزود: لازم می‌دانم اشاره‌ای داشته باشم به تقارن این نشست با چهلم شهدای «جنگ تحمیلی دوم»؛ شهدایی از میان نیروهای مسلح، دانشمندان برجسته، اساتید دانشگاهی، مردم بی‌گناه و خانواده‌هایی که در خانه‌های خود در آرامش بودند، اما در پی حملات ناجوانمردانه رژیم صهیونیستی و ایالات متحده، مظلومانه به شهادت رسیدند.
لیاقتی گفت: این عزیزان، با مظلومیت و بی‌دفاعی تمام، جان خود را فدای میهن کردند. راه آنان، که راه عزت، دانایی و ایستادگی است، ادامه دارد و باید با حفظ یادشان، بر پایداری بر آرمان‌هایشان تأکید کنیم.
وی ادامه داد: در هیچ جنگی، حتی در جنگ جهانی دوم، شاهد چنین حملاتی مستقیم به دانشمندان و غیرنظامیان نبوده‌ایم؛ و این خود گواهی بر جنبه ضدبشری این اقدامات است.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، متذکر شد:در ادامه، اشاره‌ای کوتاه دارم به «مرکز صلح و محیط زیست» که سال‌هاست با دغدغه‌ای جدی در حوزه تأثیرات جنگ بر محیط زیست فعالیت می‌کند و از نخستین نهادهایی بوده که این موضوع را در کشور ما به‌صورت نظام‌مند دنبال کرده است.
وی افزود: از سال ۲۰۰۱ و با تصویب روز ششم نوامبر به‌عنوان روز جهانی توجه به اثرات جنگ بر محیط زیست توسط سازمان ملل، مرکز هر ساله برنامه‌هایی درخور برگزار کرده است. پس از حملات اخیر نیز، خانم دکتر ابتکار طی نامه‌ای رسمی خطاب به دبیرکل سازمان ملل، آقای آنتونیو گوترش، خواستار رسیدگی به این مسئله شدند. پاسخ رسمی معاون دبیرکل نیز دریافت شد که جای قدردانی دارد. امیدواریم در آینده، مرکز گزارش‌های بیشتری از جنبه‌های محیط‌زیستی این حملات منتشر کند، چرا که ابعاد آن هنوز به‌طور کامل قابل ارزیابی نیست.
وی افزود:حال با اجازه، به بحث اصلی جلسه می‌پردازم.بحران آب، مسئله‌ای اساسی که امروز به تهدیدی جدی برای کشور، به‌ویژه کلان‌شهر تهران، تبدیل شده است.
هومان لیاقتی گفت:در حال حاضر، بسیاری از مناطق کشور، از جمله تهران، به‌طور ناگهانی و شدید با کمبود منابع آبی روبه‌رو هستند. دلایل متعدد این بحران، از جمله تغییرات اقلیمی، سوءمدیریت، و مصرف نادرست منابع، نیازمند بررسی‌های عمیق و راهکارهای عملی هستند.
وی ادامه داد:همان‌طور که آگاهید، بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. با وجود اهمیت این بخش، اکنون نیازمند اصلاح الگوهای مصرف و تغییر نگاه سیاست‌گذاری هستیم. باید ببینیم چگونه می‌توانیم در شرایط فعلی، خسارت‌های ناشی از بحران را به حداقل برسانیم و مسیر پایداری برای مدیریت منابع آب طراحی کنیم.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، ادامه داد:در همین راستا، به‌تازگی به سندی قدیمی از وزارت آب و برق سابق برخوردم که مربوط به سال ۱۳۴۳ و به منطقه جیرفت اختصاص دارد. در این سند که به امضای مهندس علیقلی، از پیشگامان علم هیدرولوژی، رسیده، تأکید شده بود که مجوز حفر چاه در آن منطقه صادر نشود.
او ادامه داد:چنین اسنادی، که درباره مناطقی چون دشت قزوین نیز وجود دارد، نشان می‌دهند که مدیریت منابع آبی در گذشته با حساسیت و دقت بالاتری انجام می‌شده است.
در ادامه این نشست دکتر رضا مکنون استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر و نایب رئیس اسبق کمیته ملی توسعه پایدار سازمان حفاظت محیط زیست، گفت:در ۱۵ سال گذشته، میزان بهره‌برداری از برخی پروژه‌ها قابل‌توجه نبوده و در مقایسه با مصرف کل، تنها بخش ناچیزی از نیاز تأمین شده است. به بیان دیگر، سهم پروژه‌هایی که در این مدت اجرا شده‌اند، حتی به‌طور کامل هم بخش کوچکی از کل مصرف را پاسخ می‌دهد.
رضا مکنون
وی افزود: در ادامه این نشست دکتر رضا مکنون استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر و نایب رئیس اسبق کمیته ملی توسعه پایدار سازمان حفاظت محیط زیست، گفت: ازعوامل وضعیت بحرانی آب یکی ۳۹ درصد کاهش بارش طی ۵۲ سال گذشته و یک درجه افزایش گرمای ایران در ۱۰ سال اخیر است. آب مخازن سدها نیز ۲۶ درصد کاهش داشته است. این در حالیست که طی ۱۵ سال گذشته، میزان بهره‌برداری از برخی پروژه‌ها قابل‌توجه نبوده و در مقایسه با مصرف کل، تنها بخش ناچیزی از نیاز تأمین شده است. به بیان دیگر، سهم پروژه‌هایی که در این مدت اجرا شده‌اند، به‌طور کامل هم فقط بخش کوچکی از کل مصرف را پاسخ می‌دهد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: آب قابل برنامه ریزی که در سالیان قبل ۱۳۰ میلیارد متر مکعب بوده، الان حدود ۸۸ میلیارد متر مکعب است. اما هنوز در بعضی کلاس ها ۱۳۰ درس می دهند و در وزارت نیرو برای ۱۳۰ برنامه ریزی می کردند. وقتی در یکی از جلسات مهم تخصصی آب، این مسایل گفته و بر تجدیدنظر در سد سازی تاکید می شد، نماینده مجلس قهر کرد و رفت، چون دنبال پروژه سدسازی حوزه خودش بود. در حالیکه الان آب کشور پیش خور شده است. هر چه آب زیرزمینی متعلق به نسل های آینده بوده را هم درآوردیم؛ با این وضعیت دیگر برای کشاورزی نباید بیشتر از ۴۰ میلیارد مترمکعب استفاده کنیم.
او گفت: در حال حاضر، با توجه به منابع محدود، باید تمرکز بیشتری بر استفاده بهینه و مدیریت مصرف صورت گیرد. در همین راستا، بخش کشاورزی نیازمند بازنگری در قوانین و سیاست‌ها است، اما اصلاح سیاست‌ها بدون اجرای عملیاتی مؤثر نخواهد بود. این چالش، یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های کشوری به شمار می‌رود؛ ایران در رده کشورهایی قرار گرفته که میزان بهره‌برداری از منابع آبی آن بسیار فراتر از حد استاندارد است.
وی افزود: برای مثال، اگر جمعیت شهرهای بزرگ کشور را ۶۴ میلیون نفر در نظر بگیریم، اختلاف فاحشی بین منابع موجود و الگوی مصرف مشاهده می‌شود. در این میان، موضوع کاهش ضایعات آب در بخش کشاورزی نیز اهمیت دارد؛ در گذشته، متوسط کاهش ضایعات در این حوزه حدود ۳۰ درصد عنوان شده بود که معادل ۳.۹ میلیارد متر مکعب آب می‌شود. اما اگر بتوانیم تنها ۲۰ درصد از مصرف آب در بخش کشاورزی را کاهش دهیم، این میزان دو برابر کل تولید فعلی برخی منابع خواهد بود.
عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، ادامه داد: همچنین می‌توان با استفاده از سیستم‌های بازچرخانی فاضلاب، تا ۲۲ میلیارد متر مکعب آب قابل استفاده مجدد به‌دست آورد؛ اقدامی که به‌مراتب ارزان‌تر از طرح‌های انتقال آب از دریای عمان خواهد بود. انتقال روزانه ۱۵۰ هزار متر مکعب آب از سواحل جنوبی کشور، هزینه‌های هنگفتی به همراه دارد؛ درحالی‌که با هزینه های بسیار کمتر توسط مدیریت منابع آب موجود و بازچرخانی نیازها را تأمین کرد.
وی خاطرنشان کرد: اخیرا رهبری در یکی از سخنرانی‌ها اشاره کردند که جمهوری اسلامی بر پایه دین و دانش بنا شده و این دو مفهوم در هم تنیده‌اند. ما به‌عنوان دانشجویان و اهل علم از تاکید بر این دو ستون استقبال می کنیم. باید بگوییم ۵۰، ۵۰ است؛ یعنی هر قدر برای اربعین خرج کنیم، همانقدر هم باید برای دانش و اقدامات علمی در موضوع مهمی مانند آب خرج کنیم.
در ادامه این نشست؛دکتر بنفشه زهرایی، دانشیار دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران و متخصص در زمینه آب و منابع آب، اظهار کرد: این پیام باید به‌طور واضح به مردم منتقل شود که وقتی وارد دوره خشکسالی شدیم، راهی برای خروج سریع از آن وجود ندارد. خشکسالی با راه‌حل‌های فناورانه برطرف نمی‌شود و مردم باید بپذیرند که وقتی آب نیست، واقعاً آب نیست. تنها راه مقابله، کاهش مصرف و سازگاری با منابع محدود موجود است.»
بنفشه زهرایی
وی ادامه داد:
در انتقال این واقعیت به مردم کوتاهی شده است، اما فراتر از آن، ما حتی نتوانسته‌ایم این هشدار را به درستی به نظام حکمرانی منتقل کنیم. اکنون پنج سال است که تهران درگیر خشکسالی است، اما هنوز گفت‌وگوهایی که باید بین مسئولان و مردم شکل بگیرد، انجام نشده است.
این کارشناس با اشاره به صحبت‌های یکی از شهروندان در دیدار اخیر گفت:
یکی از عزیزان می‌گفت فضای ناامیدی حاکم شده، اما من می‌خواهم از امید صحبت کنم. از دیروز خبری شنیدم که نشان می‌دهد هنوز می‌توان کاری کرد.
زهرایی با بیان اینکه مصرف آب تهران باید بین ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش یابد، افزود:
«اگرچه شهرهای دیگری هم درگیر تنش آبی هستند، اما در حال حاضر تمرکز من بر تهران است. با توجه به سرانه مصرف، برخی آمارها عددهایی بین ۱۸۰ تا ۲۴۵ لیتر آب برای هر نفر در شبانه‌روز را نشان می‌دهند، در حالیکه در بسیاری از شهرهای کشور، میزان مصرف کمتر از ۱۵۰ یا حتی ۱۳۰ لیتر در روز است.»
وی با اشاره به الگوی مصرف در کشورهای دیگر گفت:
در برخی از شهرهای اروپایی، مصرف روزانه آب حتی کمتر از ۱۱۰ لیتر است. اگرچه تفاوت‌های فرهنگی و تجهیزاتی وجود دارد، اما این نشان می‌دهد که کاهش مصرف کاملاً شدنی است، بدون آنکه نیاز به زحمت زیاد یا هزینه‌های سنگین باشد.
او سپس به راهکارهایی ساده برای کاهش مصرف اشاره کرد و گفت:
بیش از ۵۰ درصد آب مصرفی خانوارها در سرویس‌های بهداشتی و حمام استفاده می‌شود. استفاده بهینه از فلاش‌تانک، شیرآلات و وسایل مصرف‌کننده آب می‌تواند به‌راحتی در مصرف صرفه‌جویی کند.
زهرایی افزود:
اکنون بسیاری از خانواده‌ها در تهران به مخزن و پمپ آب مجهز شده‌اند، بنابراین ممکن است کاهش فشار آب را حس نکنند، اما می‌توان به سادگی خروجی شیرآلات را اندازه گرفت. بر اساس مقررات ملی ساختمان، خروجی شیر نباید بیش از ۸ لیتر در دقیقه باشد. با یک بطری نیم‌لیتری آب و کرنومتر موبایل، می‌توان این مقدار را در خانه بررسی کرد. اگر مصرف بالاست، یا شیر غیراستاندارد است یا پمپ فشار زیادی وارد می‌کند.
زهرایی از خانواده‌ها خواست تا این آزمایش ساده را با کودکان انجام دهند تا حساسیت نسبت به موضوع آب در نسل آینده نیز شکل بگیرد و افزود:
در بسیاری از مراکز عمومی، شیرهای چشمی و استاندارد با دبی ۲ لیتر در دقیقه استفاده می‌شود، بدون آنکه مشکلی در شست‌وشو ایجاد شود. در خانه هم با کمی دقت، می‌توان مصرف را به میزان قابل توجهی کاهش داد.
زهرایی در بخش دیگری از صحبت‌هایش افزود:
اگر آب گرم دیر به حمام می‌رسد، یک لگن یا ظرف در زیر دوش قرار دهید و آب را برای استفاده در آبیاری یا شست‌وشو جمع‌آوری کنید. این کار ساده هزینه‌ای ندارد اما تأثیر زیادی در صرفه‌جویی دارد.
وی با انتقاد از بی‌توجهی به سیاست‌های کلان در مدیریت منابع آب گفت:
دوام یک نظام حکمرانی را می‌توان از انسجام آن در مدیریت منابع حیاتی همچون آب شناخت.
سال‌هاست که در اسناد رسمی و برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی، به کاهش مصرف و حذف چمن‌کاری فضای سبز شهری تأکید شده است، اما در عمل هنوز در بسیاری از نقاط تهران چمن‌کاری ادامه دارد.
او در پایان با اشاره به مشاهدات شخصی خود اظهار کرد:در مسیر حرکت از غرب تهران تا مرکز شهر، تمام طول اتوبان‌های همت و صیاد شیرازی، شاهد چمن‌های سبز هستیم؛ در حالیکه در شرایط خشکسالی، حتی یک مترمربع چمن هم نباید آبیاری شود. امیدوارم مسئولان شهری، از جمله آقای مختاری، شهردار تهران و اعضای شورای شهر، به این موارد توجه جدی داشته باشند.
وی با اشاره به تداوم خشکسالی در کشور و به‌ویژه در تهران، گفت: پیامی که باید صریح و شفاف به مردم منتقل شود این است که زمانی که وارد دوره خشکسالی می‌شویم، راهی فناورانه برای خروج از آن وجود ندارد. مردم باید بدانند وقتی آب نیست، واقعاً آبی در کار نیست؛ و تنها راه عبور از بحران، تنظیم سبک مصرف با منابع محدود موجود است.
وی تأکید کرد: متأسفانه در انتقال این پیام به مردم کم‌کاری شده و نتوانستیم آن را به درستی منتقل کنیم. اما مسئله جدی‌تر این است که حتی نظام حکمرانی نیز نسبت به این هشدار حساس نشده است.
وی، گفت: هنوز در بسیاری از نشست‌ها، گفت‌وگوها و حتی برخوردهای روزمره، این واقعیت پذیرفته نشده است.
او ادامه داد: با وجود تمام چالش‌ها، باید از امید صحبت کنیم. بر اساس ارزیابی‌ها، مصرف آب تهران باید بین ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش پیدا کند تا بتوان از شرایط فعلی عبور کرد. در حالی که شهرهای بسیاری در کشور با تنش آبی مواجه هستند، اما امروز به‌طور خاص درباره تهران صحبت می‌کنم، چون شرایط این شهر از نظر منابع و مصرف بحرانی‌تر است.
دکتر زهرایی گفت:سرانه مصرف آب خانگی در تهران به‌طور متوسط بین ۱۸۰ تا ۲۴۵ لیتر برای هر نفر در شبانه‌روز برآورد می‌شود. این در حالی است که در برخی شهرهای کشور، این میزان به کمتر از ۱۳۰ لیتر رسیده است؛ آن هم بدون اعمال محدودیت یا اقدامات خاص. حتی در کشورهای اروپایی، سرانه مصرف آب به‌طور میانگین زیر ۱۱۰ لیتر است.
وی گفت: با همین فرهنگ و با تغییرات ساده در سبک زندگی، می‌توان به‌راحتی مصرف آب را کاهش داد. برای نمونه، بیش از ۵۰ درصد آب مصرفی خانوارها در سرویس‌های بهداشتی و حمام مصرف می‌شود، و تنها با استفاده صحیح از شیرآلات و محدود کردن زمان استفاده از فلاش تانک یا دوش، می‌توان گام بزرگی در کاهش مصرف برداشت.
او افزود: از مردم می‌خواهم در خانه‌هایشان آزمایشی ساده انجام دهند. مثلاً خروجی آب از شیر سینک نباید بیشتر از ۸ لیتر در دقیقه باشد. با استفاده از یک بطری نیم‌لیتری آب معدنی و یک کورنومتر، می‌توان میزان مصرف را اندازه‌گیری کرد و آگاهی لازم را به کودکان نیز منتقل کرد تا نسبت به آب حساس شوند.
زهرایی گفت: برخی از خانوارها به دلیل استفاده از پمپ و مخزن، متوجه کاهش فشار نمی‌شوند، اما این به معنای مصرف بیشتر است. از سوی دیگر، استاندارد مصرف آب در ساختمان‌های عمومی ۲ لیتر در دقیقه است، اما در خانه‌ها می‌توان با رعایت ساده‌ای همچون باز نکردن کامل شیر، صرفه‌جویی جدی داشت.
او همچنین تأکید کرد: در فضاهایی مانند حمام که آب به مرور گرم می‌شود، باید با قراردادن ظرفی در زیر جریان آب، آن را جمع‌آوری و در مصارف دیگر مثل آبیاری گیاهان استفاده کرد.
این کارشناس گفت: استمرار حکمرانی و مقبولیت آن به توانایی در انسجام و مقابله با بحران‌ها بستگی دارد. اما متأسفانه در سال‌های اخیر با وجود تأکید بر سازگاری با کم‌آبی، در بسیاری از شهرها از جمله تهران، هنوز شاهد چمن‌کاری در فضاهای سبز هستیم که نیاز آبی بالایی دارد و ضرورتی هم ندارد.
او افزود: در بازدیدی که از غرب تهران تا مرکز شهر داشتم، متأسفانه دیدم که در شرایط بحرانی، همچنان آبیاری چمن‌ها به‌صورت منظم انجام می‌شود. این در حالی است که منابع آب زیرزمینی تهران و شهریار با شوری شدید مواجه‌اند و بیش از ۶۰ درصد این آب‌ها برای شرب مناسب نیستند.
وی هشدار داد: اگر در فصل پاییز امسال نیز نتوانیم بحران را کنترل کنیم، نارضایتی اجتماعی دور از انتظار نیست و کسانی که اکنون در مدیریت شهری و دستگاه‌های اجرایی هستند، باید پاسخگو باشند.
زهرایی خطاب به مردم گفت: از شهروندان می‌خواهم هرگونه مصرف غیرضروری آب یا تخلفات آبی را به سامانه ۱۲۲ شرکت آب و فاضلاب گزارش دهند. عبور از این بحران بدون مشارکت مردم ممکن نیست.
او تأکید کرد: مردم تهران، چشم و چراغ کشور هستند. مردم فهیمی هستند که اگر از وضعیت آگاه شوند، همکاری خواهند کرد. همان‌طور که در بحران‌های گذشته، از جمله دوران جنگ، با همدلی و انسجام عبور کردیم، از این بحران هم می‌توان عبور کرد، مشروط بر اینکه به موقع اقدام کنیم، نه با تأخیر
در ادامه دکتر اسکندر زند؛ عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی و عضو شورای عالی حفاظت محیط زیست گفت: آنچه انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌کند «خرد» است. جامعه ما بیش از این نیازمند آگاهی است.
اسکندر زند
ابتهاج، دفتر خ ابتکار, [8/8/2025 6:42 PM]
در ادامه دکتر اسکندر زند؛ عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی و عضو شورای عالی حفاظت محیط زیست گفت: آنچه انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌کند «خرد» است. جامعه ما بیش از این نیازمند آگاهی است. بزرگ ترین ناترازی که ما از آن رنج می بریم، ناترازی فکر است؛ وقتی فکر نکنیم دچار روزمرگی می شویم و کار اورژانسی می کنیم. بیمارستان ها قبلا اورژانس نداشتند، وقتی بیماری می آمد همه درگیر او می شدند. بعد گفتند یک بخشی را بگذاریم برای بیمار اورژانسی و در آن را هم جدا کنیم تا همه درگیر نشوند و بخش های دیگر کار خود را انجام دهند. الان کار مملکت فقط کار اورژانسی است و دولت فقط درگیر آن است. کار اورژانسی را رها نکنیم ولی کار اصلی را فراموش نکنیم. اگر خرد داشتیم، یا دست‌کم از خرد موجود استفاده می‌کردیم، وضعیت ما این نبود. خرد، در دل خود دانش، تجربه و بینش دارد. ما در کشور افراد خردمند کم نداریم؛ اما خردمندان را خانه نشین کرده ایم.
وی افزود: واقعیت این است که «هیچ آب جدیدی به تهران وارد نمی‌شود» و تنها راه نجات تهران "بازچرخان آب" است. اما مشکلات امروز ما دو ریشه دارد؛ یک ریشه تاریخی کم توجهی ما به علم و یک ریشه جغرافیایی که ما کشور خشکی بوده ایم.
دکتر زند متذکر شد: واقعیت این است که در حوزه آب، راه را درست نرفته‌ایم؛ نرم‌افزار توسعه ما، اشکال دارد. دو ضرورت اساسی را فراموش کرده‌ایم: یکی هوشمندی به اقلیم و دیگری نگاه همبسته به منابع. اینها در تمام تصمیمات توسعه‌محور، باید اصل باشند، نه حاشیه. خدا نیامرزد آنهایی را که فقط گفتند فناوری سخت و ما در این کشور فناوری نرم را یادمان رفت.
وی افزود: مرور و نگاهی به ۵۰ سال گذشته داشته باشیم تا ببینیم در مسیر مدیریت منابع، به‌ویژه آب، هوشمندی به اقلیم داشته ایم یا نه؟ در گذشته، سه راهبرد اصلی برای زندگی در این سرزمین و معیشت وجود داشت که همگی مبتنی بر هوشمندی به اقلیم بودند؛ برای ما آب مهم بود و به همین علت هم خرجش کردیم و هم برایش جایگاه درست کردیم. یکی از این سه راهبرد، حفر قنات بود که ایرانیان بسیار برای آن سرمایه گذاری کردند. قنات، فناوری بی‌نظیری بود که به‌صورت طبیعی با اکوسیستم هماهنگی داشت. اگر بارندگی بود، آب قنات افزایش می‌یافت، و اگر باران نمی آمد یک جا می ایستاد. قنات ها تعادل اکوسیستم را حفظ می کردند و این روش پایدار، قرن‌ها دوام آورد.
دکتر زند گفت: هر کجا توانستیم قنات حفر کنیم، آنجا را «آبادی» نامیدیم و هر جا که نتوانستیم، شد «بی‌آبان». تمدن ایرانی برخلاف اکثر تمدن‌ها که کنار رودخانه‌ها شکل گرفتند، در دل کویر و با اتکا به قنات‌ها ساخته شد. قنات‌ها به زندگی معنا می‌دادند؛ حتی درختان چندصدساله‌ای که در حاشیه آنها رشد می‌کردند، گواه همین زیست خردمندانه‌اند.
عضو شورایعالی حفاظت محیط زیست،گفت: دومین راهبرد ما کوچ نشینی بوده، هر جا آب بود عشایر که حدود 30 درصد جمعیت کشور را تشکیل می دادند، آنجا اطراق می کردند.
وی افزود: راهبرد سوم هم الگوی مصرف کم آب بر تا ۵۰ سال پیش بود. میوه ما مثل انگور بود که کم آب بر بودند. محصولات پروتئینی محدود، مصرف کنترل‌شده و انطباق با ظرفیت‌های اقلیمی بود. ما با طبیعت می‌ساختیم، نه اینکه علیه آن عمل کنیم.
دکتر زند گفت: از حدود دهه ۱۳۵۰ به بعد، با ورود تکنولوژی‌های جدید، مسیر تغییر کرد. ما که تا آن زمان با قنات‌ها زندگی می‌کردیم، به جای هم‌افزایی با این فناوری‌های نو، از آنها به‌شکل نادرست بهره بردیم. چاه‌های عمیق حفر شد، آب‌های زیرزمینی با پمپ بالا کشیده شدند، و قنات‌ها که زمانی چشم طبیعت بودند، خشک و کور شدند. سفره‌های آب به‌قدری افت کردند که حتی سقف قنات‌ها فرو ریخت. بسیاری از مناطق کشور که روزی آبادی بودند، اکنون به مناطقی بحران‌زده و بی‌آب تبدیل شده‌اند. من در دهه 50 در روستایی که زندگی می کردیم فرونشست را تجربه کردم.
هیئت علمی و مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی، گفت: در ادامه، شهرها بدون در نظر گرفتن منابع طبیعی گسترش یافتند، الگوهای مصرف غذایی تغییر کرد، محصولات وارداتی و ناسازگار با اقلیم داخلی وارد شد و سلامت غذایی نیز به خطر افتاد. این تحولات، الگوی مصرف، تولید، و زیست را تخریب کرد.
وی افزود: در نیم قرن اخیر، ما راهبرد توسعه را بر اساس مداخلات سنگین در چرخه‌های طبیعی پیش بردیم؛ سدسازی گسترده، انتقال‌های بین‌حوضه‌ای برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، شهرنشینی بی‌ضابطه، توسعه‌ی کشاورزی بدون ارزیابی ظرفیت اقلیمی، شاهد بودیم.
دکتر زند متذکر شد: این اقدامات شاید در ظاهر مدرن به نظر می‌رسیدند، اما نتیجه‌شان چیزی جز تخریب چند هزار سال تجربه و تعادل نبود. ما تصور کردیم با ابزارهای جدید، بحران‌ها را حل کرده‌ایم، اما در حقیقت فقط به تعویق‌شان انداختیم و شدت‌شان را افزایش دادیم.
ابتهاج، دفتر خ ابتکار, [8/8/2025 6:42 PM]
وی خاطرنشان کرد: دهه ۷۰، برخی گمان کردند که مسئله کشاورزی یا آب، با سد یا لوله حل می‌شود. اهل خرد هم هشدار می دادند ولی توجه نمی شد. چرا؟ چون راهبردهای جدید هوشمند به اقلیم نبود. اکنون هم تنها راه برای ما حرکت براساس هوشمندی به اقلیم است. اینکه می گویم حاصل بررسی های علمی صدها دانشمند است که باید سبک زندگی را عوض کنیم. باید برویم سراغ اصلاح الگوی زندگی. هر کشوری باید براساس ظرفیت اکولوژیک خود طراحی کند. ظرفیت اکولوژیک تهران پاسخگوی این سبک زندگی نیست.
دکتر زند افزود: در سند تنوع زیستی به پشتوانه بررسی های علمی صدها دانشمند، این راهکار ارایه شده: یک دهه باید ترمیم کنیم. اشتباهات را جبران و خرابی ها را ترمیم کنیم. دهه بعد باید به احیا بپردازیم و آنچه را تخریب کردیم دوباره بسازیم. یعنی ما نیاز به سه دهه برنامه ریزی و اجرای دقیق داریم؛ ضمن اینکه آن اورژانس هم به جای خود باقی و فعال است. اما متاسفانه الان کار اورژانسی کار مهم بلند مدت هوشمندی به اقلیم را تعطیل کرده است.
وی در خاتمه گفت: یک موضوع بسیار مهم دیگر هم هست که هر کسی در گوشه ای دارد کار می کند و اگر اینها با هم چفت و بند نداشته باشند، درست نمی شود. باید برویم سراغ "همبست آب، انرژی، غذا و محیط زیست"، اینها با هم هستند. اگر فقط برای آب کار و برنامه ریزی کنیم، سیستم نمی چرخد. نکسوس یا همبست یعنی چه؟ یعنی عوامل اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و برنامه ریزی متصل هستند و سیاست های مربوط به آنها هم همینطور. بدون نگاه به آب، در سیاست های ملی و حتی بین المللی هم دچار مشکل می شویم. سیاستمداران هم باید در این همبست یا نکسوس باشند. اگر قرار است برنامه آب بنویسیم یک پا سیاستمداران، یک پا اقتصاددانان، یک پا مسایل اجتماعی، یک پا مسایل فنی است. باید برگردیم به هوشمندی به اقلیم، به نکسوس و به تفکر سیستمی.
.
در دکتر زهرا جواهریان؛ مدرس و فعال حوزه محیط زیست، مدیرکل اسبق دفتر توسعه پایدار سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار کرد:
زهرا جواهریان
Amirreza Nazari, [8/7/2025 8:48 PM]
طی سال‌های گذشته، سازمان محیط زیست، وزارت نیرو و دیگر نهادهای مسئول بارها هشدار داده‌اند، اما عملاً این هشدارها به نتیجه‌ای نرسیده‌اند و حالا ما با تبعات این بی‌توجهی‌ها روبه‌رو شده‌ایم. اما بیایید بحث را کمی شخصی‌تر کنیم؛ از خانه‌های خودمان شروع کنیم. در این وضعیت اضطراری، اگر فقط دو ماه وقت داشته باشیم، چه باید بکنیم؟ آیا فقط منتظر آبان بمانیم تا شاید باران بیاید؟ باران بیاید و اوضاع کمی بهتر شود؟
واقعیت این است که به مرز بحرانی رسیده‌ایم؛ جایی که ممکن است خیلی زود دیگر از شیر آب، آبی بیرون نیاید. اگر امروز هنوز آب داریم، شاید تنها یکی‌دو هفته دیگر چنین نباشد. آیا از دست ما، در این جمع کوچک، کاری ساخته است؟ باید بتوانیم پیامی را منتقل کنیم، تغییری ایجاد کنیم.
یکی از نکات مهمی که خانم دکتر زه به‌درستی به آن اشاره کردند این بود که: چرا واقعیت را به مردم نمی‌گویید؟ چرا همه حقیقت را در اختیارشان نمی‌گذارید؟
تجربه نشان داده مردم ما در بحران‌ها، همراه می‌شوند. در جنگ‌ها، در بحران‌ها، در موقعیت‌های سخت، مردم همیشه نشان داده‌اند که مسئولیت‌پذیرند. اگر واقعیت بحران آب را جدی و صادقانه با آنها در میان بگذاریم، بدون شک واکنش درستی خواهند داشت. شاید برخی بگویند این کار ترس‌آفرین است، اما از آن ترسناک‌تر، نبود آب است.
با این حال، فقط آگاه کردن مردم کافی نیست؛ رفتار باید تغییر کند. بسیاری از ما می‌دانیم که نباید زباله را در خیابان انداخت، اما هنوز ته‌سیگار، لیوان یک‌بارمصرف، زباله و پلاستیک را در خیابان‌ها و ساحل‌ها می‌بینیم؛ حتی در مناطق بالای شهر. آگاهی با رفتار فاصله دارد. حالا سؤال این است: چطور آگاهی را به رفتار تبدیل کنیم؟
توصیه شده سرانه مصرف آب باید به حدود ۱۳۰ لیتر در روز برسد. آیا این ممکن است؟ بله. ما که بالای ۵۰ سال سن داریم، حمام کردن با یک تشت آب را تجربه کرده‌ایم. آن زمان آب را جمع می‌کردند، و با همان مقدار شست‌وشو انجام می‌شد. اما امروز بچه‌های ما چنین تجربه‌ای ندارند.
نسل‌های قبل از ما برای داشتن آب باید زحمت زیادی می‌کشیدند؛ از آب‌انبار استفاده می‌کردند، اما حالا که آب با فشار از شیر می‌آید، ارزش آن نادیده گرفته شده. بچه‌های امروز در حمام آواز می‌خوانند، آب باز است، اما هیچ حسی از اسراف ندارند. چون برای‌شان قابل لمس نیست.
ما باید این حساسیت را دوباره در خانواده‌ها زنده کنیم. وقتی برای بچه‌ها از بدو تولد دفترچه پس‌انداز باز می‌کنیم، مدرسه خوب پیدا می‌کنیم، هزینه می‌کنیم تا آینده بهتری داشته باشند، باید از خودمان بپرسیم: برای محیط زیست‌شان چه پس‌اندازی کرده‌ایم؟
آیا می‌توانیم ۲۰ سال بعد، با افتخار به آنها بگوییم: «من برای تو آب، هوا و انرژی سالم پس‌انداز کردم»؟
برای ایجاد این حساسیت، باید بحث محیط زیست را با اقتصاد خانواده گره بزنیم. تجربه نشان داده وقتی موضوعی به هزینه‌های خانوار مربوط شود، بیشتر جدی گرفته می‌شود. اما متأسفانه در کشور ما، هنوز قیمت واقعی آب و انرژی از مردم گرفته نمی‌شود و همین باعث شده احساس ارزش و کمبود شکل نگیرد.
مثلاً اگر بگوییم که قیمت واقعی آب در خاورمیانه برای هر متر مکعب حدود ۵ دلار است، شاید کسی باور نکند. چون آنچه مردم می‌پردازند فقط هزینه لوله‌کشی و انتقال آب است، نه خود آب. اما همین حالا مردم می‌گویند «آب گران شده»، «برق گران شده»، در حالی که واقعیت اقتصادی چیز دیگری است.
در آپارتمان‌های بزرگ، ماهانه ممکن است بین ۵ تا ۱۰ میلیون تومان صرف هزینه آب شود. این عدد با تغییر رفتار به‌راحتی قابل کاهش است.
برای مثال، اگر سرایدار یک ساختمان به‌جای جارو زدن، با شیلنگ حیاط را بشوید، حجم زیادی آب هدر می‌رود. خیلی وقت‌ها در پاسخ می‌گوید: «آب به چاه می‌ره، نگران نباش!» اما باید بدانیم همین چاه‌ها هم روزی خشک می‌شوند. آگاهی فقط در مدیر ساختمان یا یکی دو نفر کافی نیست؛ همه، حتی سرایدار، باید در جریان اهمیت موضوع باشند.
کولرهای آبی هم مسئله مهمی هستند.
یک کولر آبی در شبانه‌روز حدود ۲۰۰ تا ۲۲۰ لیتر آب مصرف می‌کند. اما مشکل اصلی، چکه کردن همین کولرهاست. اگر هر ثانیه فقط یک قطره چکه کند، در یک شبانه‌روز حدود ۱۹ لیتر آب هدر می‌رود؛ آبی که می‌توانست مصرف بهینه داشته باشد.
رفتارهای کوچک هم مهم‌اند. در خیلی از خانه‌ها، کف آشپزخانه را با شیلنگ می‌شویند؛ در حالی که در کشورهای دیگر، اصلاً آشپزخانه جایی برای شست‌وشو نیست. یا روشن گذاشتن کتری یا سماور از صبح تا شب، که هم آب هدر می‌رود، هم انرژی.
شاید این رفتارها کوچک به‌نظر برسند، اما وقتی کنار هم قرار می‌گیرند، مصرف روزانه را خیلی راحت از حد استاندارد فراتر می‌برند و دستیابی به ۱۳۰ لیتر در روز را غیرممکن می‌کنند.
در پایان، اگر می‌خواهیم این بحران را مهار کنیم، باید از خانه شروع کنیم. باید آگاهی را به رفتار تبدیل کنیم، مصرف را با واقعیت منابع هماهنگ کنیم و برای نسل‌های بعد، محیطی سالم‌تر به ارث بگذاریم. این بحران نه مربوط به فرداست، نه مربوط به دیگران؛ این بحرانی است که همین امروز، در خانه خود ما جریان دارد.
در پایان این نشست خبری،دکتر محمدرضا شهبازبگیان؛ عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس و کارشناس آب، اظهار کرد:ساختار، عامل اصلی شکل‌دهنده رفتار است و تا زمانی که ساختارهای تولید، مصرف و سیاست‌گذاری تغییر نکند، نمی‌توان انتظار داشت که با تبلیغات یا اعمال فشار مستقیم، تغییری در رفتار شهروندان یا نهادها ایجاد شود.
محمدرضا شهبازبگیان
او ادامه داد: نمونه بارز این موضوع، نصب بیلبوردهایی در سطح شهر است که مردم را به صرفه‌جویی در مصرف آب دعوت می‌کنند. اما این روش بدون اصلاح ساختارهای تولید، توزیع و مصرف آب، تأثیر پایداری ندارد.
شهبازبگیان با اشاره به تجربه همکاری‌اش با یکی از اساتید مطرح حوزه مدیریت منابع آب توضیح داد: در یکی از پروژه‌ها به این نتیجه رسیدیم که تکنولوژی اگر درست به کار گرفته شود، می‌تواند نقش مهمی در کاهش مصرف و بهبود رفتارهای مصرفی داشته باشد. به‌عنوان مثال، در یکی از مجتمع‌های مسکونی پس از اجرای فناوری بازچرخانی آب خاکستری، ساکنان با کاهش محسوس در مصرف روبه‌رو شدند و در عین حال کیفیت زندگی نیز حفظ شد.
وی با اشاره به نمونه‌هایی از کشورهای آفریقایی گفت: در آفریقای جنوبی، در شرایطی که مردم در بحران شدید آبی قرار داشتند، با استفاده از ابزارهای فناورانه و فرهنگ‌سازی مؤثر، توانستند مصرف روزانه آب را به کمتر از ۵۰ لیتر در روز برسانند؛ در مواردی حتی به ۲۵ لیتر در روز هم رسیدند. این موفقیت بدون همراهی مردم و صداقت مسئولان ممکن نبود.
این متخصص با انتقاد از شیوه‌های فعلی مدیریت منابع آب در کشور گفت: وقتی فناوری لازم وجود ندارد، یا زیرساخت‌ها فراهم نیست، ما نباید صرفاً از مردم بخواهیم که مصرف را کاهش دهند. گفتن اینکه “آب کم است” یا “چند ساعت در روز آب داریم” بدون ارائه راهکار و صداقت، صرفاً بی‌اعتمادی ایجاد می‌کند.
شهبازبگیان در پایان تأکید کرد: مدیریت موفق آب، نیازمند صداقت، شفافیت، مشارکت مردم و استفاده از فناوری‌های نوین است. بدون این اجزا، سیاست‌ها نه تنها ناکارآمد خواهند بود بلکه منجر به فرسایش سرمایه اجتماعی نیز می‌شوند.
در پایان این نشست تفاهمنامه میان مرکز صلح محیط زیست به نمایندگی دکتر هومان لیاقتی و انجمن دیپلماسی و آب‌ایران به نمایندگی دکتر محمدرضا شهبازبگیان منعقد شد
ارسال نظر