همه چیز درباره مسجد شیخ لطف الله شاهکار معماری اسلامی دوره صفویه

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین:  مسجد شیخ لطف‌الله به فرمان شاه عباس اول در مدت هجده سال بنا شده و در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو و در همسایگی مسجد شاه واقع شده است. این مکان مذهبی برای تجلیل شیخ لطف‌الله میسی بنا گردیده و سالانه گردشگران زیادی را جذب خود می‌کند.

طرح مسجد شیخ لطف‌الله مربوط به دوران صفویه است. طراحی و ساخت این مسجد همزمان با ساخت چهار باغ و باغ هزارجریب به مرحله اجراء درآمد و در دوران اوج شکوفایی معماری صفویه به بهره‌برداری رسید. ساخت این مسجد در نیمه اول قرن یازده هجری، در سال ۱۰۱۱ هجری قمری (۱۶۰۲ میلادی) و به دستور شاه عباس اول آغاز شد و در سال ۱۰۲۸ هجری قمری (۱۶۱۹ میلادی) و پس از هجده سال به اتمام رسید.

معمار این مسجد استاد محمدرضا اصفهانی، پسر استاد حسین بنا اصفهانی بوده‌است. این مسجد بر روی خرابه‌های مسجدی ساخته شد که قبلاً در آن محل وجود داشت.

نام مسجد شیخ لطف‌الله از نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی گرفته شده است. او یکی از علمای بزرگ دوره صفوی و از اهالی جبل عامل لبنان بود که مانند شیخ بهایی و برخی علمای دیگر توسط شاه عباس از لبنان به ایران مهاجرت کرد و ابتدا در مشهد و قزوین و سپس در اصفهان ساکن شد. از آنجا که حکومت صفوی، حکومتی شیعه مذهب بود و به اسلام و به خصوص مذهب تشیع بسیار توجه نشان می‌داد علمای آن را نیز مورد احترامی ویژه قرار می‌داد. در عین حال شیخ لطف‌الله پدر زن شاه عباس صفوی نیز بود. به همین دلیل در محل زندگی شیخ، مسجد و مدرسه‌ای به نام او ساخته شد که در این محل به تدریس دروس فقهی و تشکیل جلسات دینی اشتغال داشت.

شیخ لطف الله بر اساس استفتای خود که برگزاری نماز جمعه در غیبت امام دوازدهم شیعیان را مجاز می‌دانست به اقامه نماز جمعه در این مسجد می‌پرداخت و مقلدانش نیز به او اقتدا می‌کردند.

معماری مسجد شیخ لطف الله

این مسجد از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده است. تعدادی از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علی‌رضای تبریزی عباسی بوده است.خطاطی کتیبه‌ها و دو ردیف کتیبه دور گلوی زیر گنبد و محمدرضا اصفهانی معماری مسجد هنر دست علیرضا عباسی بود.

از ویژگی‌های جالب و منحصربفرد مسجد شیخ لطف‌الله نداشتن صحن و مناره است که در معماری اسلامی جزء لاینفک مساجدبه شمار می‌آید.

تزئینات کاشی‌کاری مسجد شیخ لطف‌الله در داخل از ازاره‌ها به بالا تماما پوشیده  از کاشی‌های معرق است.

این مسجد به علت نداشتن مناره و شبستان ورودی (حیاط) و همچنین  داشتن پله در ورودی آن شبیه دیگر مساجد معماری اسلامی آن دوران نیست. عدم وجود شبستان و صحن ورودی، این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در نهایت منجر به این مسئله شده است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد.

سبک معماری این بنا براساس مکتب معماری اصفهانی است. جلو خان مسجد با عقب‌نشینی از بدنه شرقی میدان شروع می‌شود. بعد از عبور از چهار پله به محوطه سردر وارد می‌شویم. قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده‌است، سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند. در ورودی مسجد به صورت دو لنگه‌است که از چوب چنار یک‌پارچه ساخته شده‌اند و پس از گذشت چهارصد سال هنوز پابرجا هستند. در جلوی مسجد حوض ۸ ضلعی زیبایی قرار داشته که در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ خ برداشته شده‌است. در این زمان پوشش کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره‌های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تأمین می‌کرده‌است. مسجد شیخ لطف‌الله فاقد حیاط است.

سردر معرق مسجد در سال ۱۰۱۱ قمری هجری آماده شد و تکمیل بنا و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری بوده‌است. کتیبه سر در مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث توسط علیرضا عباسی در سال ۱۰۱۲ هجری انجام شده است.

معمار مسجد شیخ لطف الله

معمار و بنای اصلی مسجد استادمحمدرضا اصفهانی بوده‌است که نامش در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوح کوچک به این شرح ذکرشده است: «عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸ »

خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد هنر علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور دوران شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن دوران است که نمونه خط ثلث او از نظر استادی و زیبایی چیزی از خط علیرضا عباسی کم ندارد.

داخل و خارج گنبد بسیار زیبا و بی‌مانند این بنا که از زیباترین گنبدهای جهان محسوب می‌شود از کاشی‌های معرّق نفیس پوشیده شده است. باستان‌شناسان خارجی جمله زبان به ستایش عظمت معماری این مسجد گشوده‌اند. استفاده از نور طبیعی و رنگ‌های اصیل و زیبا از دیگر ویژگی‌های چشمگیر این بنای زیبا به شمار می‌آید.

از دیگر ویژگی‌های مسجد شیخ لطف الله زاویه ۴۵ درجه‌ای است که با محور شمال-جنوب دارد که و اصطلاحا «پاشنه» نامیده می‌شود. دلیل وجودی این زاویه 45 درجه این است که چون در ورودی مسجد در سمت مشرق میدان قرار دارد اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت بسازند کار جهت یابی از نظر قبله مختل می‌شد.

در بنای مسجد با ایجاد یک راهرو که از آغاز مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می‌چرخد این مشکل را حل کرده‌اند؛ به این معنی که اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‌آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است اما در همین محراب دیوار بنا شده که به سمت قبله است. وقتی به نبوغ‌آمیز بودن این ایده پی می‌بریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به چشم نمی‌خورد، اما به محض ورود ناچاریم بپذیریم که صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی نشان نمی‌دهد.

محراب مسجد شیخ لطف ‌الله

یکی از شاهکارهای بی‌نظیر معماری را در محراب این مسجد به چشم می‌خورد. در این محراب کاشی کاری‌های معرّق و مقرنس‌های بسیار ظریف و همچنین دو لوح داخل محراب وجود دارد که جمله «عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهان» بر روی آن حک شده‌است. کتیبه‌های دیگری نیز به خط علیرضا عباسی در اطراف محراب ب مه چشم می‌خورد که بر روی آن‌ها روایتی از پیامبر اکرم و امام ششم نقل شده‌است. علاوه بر این روایات، اشعاری نیز روی کتیبه‌ها حک شده است که بنا بر اظهار اهل فن شاعر آن‌ها «شیخ بهایی» دانشمند و شاعر دوره صفویه است. خطّاط این کتیبه‌ها نیز باقر بنّا است. محراب به خاطر رنگ درخشان و صافش، همچنین ترکیبات و خطوط هماهنگش بسیار گیرا و زیباست. محراب همچنین از یک طاق دندانه‌دار تشکیل شده که بر فراز آن نقوش ظریف اسلیمی به چشم می‌خورد.

دیوار و سقف مسجد شیخ لطف الله

این طاق کنگره‌دار از داخل از مقرنس‌های صدفی شکل تشکیل شده‌اند که در انتهای آن نقوش گیاهی زیبایی به چشم می‌خورد.

وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله

نامگذاری این مسجد از نام امام جماعت آن یعنی شیخ لطف‌الله بن عبدالکریم بن ابراهیم برگرفته شده که در زمان سلطنت شاه عباس به دلایل مذهبی از میس جبل عامل لبنان به ایران مهاجرت نمود و ابتدا در مشهد مقیم شد و در آنجا پس از استقاضه از محضر علمای وقت از جمله ملّا عبدالله شوشتری، از جانب شاه عبّاس بزرگ به خدمت آستانه رضوی درآمد و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر ساکن بود، سپس از شرّ ایشان به قزوین پناه برد و در آنجا به کار تدریس مشغول شد؛ شاه عبّاس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال ۱۰۱۱ هجری قمری آیت مسجدی را چ برای محل تدریس و اقامت و امامت او تاسیس کرد که انجام این کار تا ۱۰۲۸ هجری قمری طول کشید و در حین اتمام همین ساختمان بود که شاه عبّاس در قسمت جنوبی میدان نقش جهان، که اکنون به نام میدان امام شهره است، طرح انشاء جامع اعظم پادشاهی یعنی مسجد شیخ لطف‌الله را بنیاد نهاد. بعد از آن که مسجد شیخ لطف‌الله برای نمازگزاری او حاضر گردید.

این مسجد در ادامه دوران صفویه به نام ملا فتح‌الله و بعد از آن به نام مسجد صدر (صدر یا صدرالعلماء به مجتهد اعلم یا مرجع تقلید گفته می‌شده) نام گرفت، ولی امروزه به همان نام اولیه خود شناخته می‌شود.

کتیبه سردر مسجد شیخ لطف الله

کتیبه سردر مسجد و دو کتیبه بزرگ داخل گنبد، که در قسمت پایین گنبد به خطّ ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی معرّق جلوه‌نمایی می‌کند به خط زیبای علی‌رضا عباسی است که از مشهورترین ثلث نویسان زمان پادشاهی شاه عباس اول به شمار می‌آمد. در انتهای کتیبه کمربندی اول، که شرح آداب ورود به مسجد از قول پیامبر اسلام نقل شده نام علی رضای خطاط چنین آمده‌است: «کتبها علی رضا العبّاسی فی ۱۰۲۵» در انتهای کتیبه کمربندی دوم نیز، که مشتمل بر تمام آیات سوره جمعه و سوره نصر است، عبارت ذیل نوشته شده‌است: «کتبها علی رضا العبّاسی غفر الله ذنوبه.

مسجد شیخ لطف الله از نگاه معماران خارجی

لوییس ای کان، معمار برجسته جهانی در بازدیدی که از اصفهان داشت در رابطه با شیخ لطف‌الله این چنین گفت: «من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می‌توانم چنین اثری را در ذهن خود تصور کنم.»

پروفسور پوپ نیز در کتاب بررسی هنر ایران نوشته‌است: «به سختی می‌توان این اثر را محصول دست بشر دانست؛ و نیز در جایی دیگر بیان کرده: کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود، اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.»