از آینه تا اتاق عمل: روایت فشارهای پنهان بر بدن دختران

اینستاگرام و تیک‌تاک پر از تصاویری از چهره‌ها و بدن‌های «بی‌نقص» است که اغلب با فیلتر یا جراحی به‌دست آمده‌اند

درسا عباسی/ روزنامه نگار

سال‌هاست که در گفت‌وگوهای روزمره، شعارهایی مانند «خودت را دوست داشته باش» یا «زیبایی درونی مهم‌تر است» را به دختران و زنان منتقل می‌کنیم. اما این جملات وقتی در تضاد با رفتارهای واقعی خانواده و جامعه قرار می‌گیرند، اثرگذاری خود را از دست می‌دهند. در اتاق نشیمن، زمانی که مادری مقابل آینه از چاقی یا چین‌های صورتش انتقاد می‌کند، یا در خیابان وقتی نگاه‌های قضاوت‌گر به ظاهر دختران دوخته می‌شود، پیام دیگری به شکل ناخودآگاه منتقل می‌شود: «ظاهر، مهم‌ترین معیار ارزشمندی است.»

این تناقض میان گفتار و رفتار، در کنار بمباران رسانه‌ای و فشارهای اجتماعی، چرخه‌ای شکل می‌دهد که از آینه‌های خانه آغاز می‌شود و در بسیاری موارد به اتاق‌های عمل جراحی زیبایی ختم می‌گردد.

خانواده؛ اولین کلاس درس بدن

رفتار والدین، به‌ویژه مادران، نقشی اساسی در شکل‌گیری نگاه دختران به بدنشان دارد. پژوهش‌های روانشناختی نشان داده است که کودکان بیش از آن‌که به گفتار توجه کنند، از رفتار الگو می‌گیرند. مادری که هر روز مقابل آینه با بدنش درگیر است، رژیم‌های سخت می‌گیرد یا مدام به دیگران درباره اضافه‌وزن خود توضیح می‌دهد، ناخواسته به فرزندش می‌آموزد که بدن همیشه باید تغییر کند تا پذیرفته شود.

این الگوگیری در آینده می‌تواند به نارضایتی مزمن، وسواس نسبت به ظاهر و حتی تصمیم به جراحی‌های پی‌درپی منجر شود.

فشارهای اجتماعی؛ قضاوتی که همه جا حضور دارد

جامعه ایرانی، مانند بسیاری از جوامع دیگر، پر از پیام‌های آشکار و پنهان درباره بدن زنان است. از جمله:

معیارهای همسریابی: در بسیاری از خانواده‌ها هنوز زیبایی ظاهری دختر، بیش از تحصیلات یا شخصیت، در انتخاب همسر اهمیت دارد.

محیط‌های آموزشی و شغلی: دانش‌آموزان و دانشجویان دختر گاهی به خاطر ظاهرشان مورد قضاوت همسالان قرار می‌گیرند، و در بازار کار نیز «چهره آراسته» شرط نانوشته‌ای برای استخدام یا ارتقا است.

فرهنگ عامه: از لطیفه‌ها و اصطلاحات عامیانه گرفته تا تبلیغات خیابانی، پیام‌های مستقیم و غیرمستقیم درباره ضرورت زیبا بودن زنان جریان دارد.

این فشارها، با نگاهی قضاوت‌گرانه و انتظاری که بر دوش دختران می‌گذارد، احساس ناکافی بودن را تقویت می‌کند.

رسانه و صنعت زیبایی؛ محرک‌های بی‌وقفه

رسانه‌های اجتماعی و صنعت زیبایی امروز نقشی پررنگ در تشدید این فشارها ایفا می‌کنند. اینستاگرام و تیک‌تاک پر از تصاویری از چهره‌ها و بدن‌های «بی‌نقص» است که اغلب با فیلتر یا جراحی به‌دست آمده‌اند. تبلیغات کلینیک‌های زیبایی در فضای مجازی و شهرها با شعارهایی چون «زیبایی در دستان شماست» یا «تغییر کن تا بدرخشی» هر روز به مخاطبان القا می‌کنند که ظاهر طبیعی کافی نیست.

بر اساس آمارهای غیررسمی، ایران از جمله کشورهایی است که بالاترین میزان جراحی زیبایی بینی را در جهان دارد؛ سالانه حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار عمل گزارش می‌شود. اما واقعیت تلخ آن است که ۱۰ تا ۱۵ درصد این جراحی‌ها نیاز به عمل ترمیمی دارند و هزاران نفر با عوارض جدی مانند مشکلات تنفسی یا بدشکلی صورت مواجه می‌شوند.

اقتصاد بدن؛ از کالا تا سرمایه اجتماعی

در جامعه‌ای که بدن زنان به‌عنوان سرمایه اجتماعی دیده می‌شود، بازار جراحی زیبایی و محصولات لاغری رونق می‌گیرد. آمار بالای فروش مکمل‌ها، رژیم‌های آنلاین و خدمات زیبایی نشان می‌دهد که فشار اجتماعی نه تنها روان دختران، بلکه اقتصاد خانواده‌ها را هم تحت تأثیر قرار داده است. خانواده‌هایی که با درآمد متوسط، برای «زیباتر شدن» فرزندانشان میلیون‌ها تومان هزینه می‌کنند، ناخواسته به این چرخه سودآور اما آسیب‌زا دامن می‌زنند.

پیامدها؛ از روان تا جسم

این فشارهای هم‌افزا پیامدهای گسترده‌ای دارند:

کاهش اعتماد به نفس و افزایش اضطراب اجتماعی

شیوع اختلالات خوردن مانند پرخوری عصبی یا بی‌اشتهایی

افزایش تمایل به جراحی‌های پی‌درپی و گاه خطرناک

نارضایتی مزمن از خود و دشواری در ایجاد روابط عاطفی سالم

راهکارها؛ بازسازی فرهنگ بدن

برای شکستن این چرخه نیاز به اقدامی جمعی و هماهنگ است:

خانواده به‌عنوان پایگاه نخست: والدین، به‌ویژه مادران، با پذیرش بدن خود و تمرکز بر توانمندی‌های شخصیتی، می‌توانند الگوی متفاوتی به فرزندان ارائه دهند.

نقد رسانه‌ای: آموزش سواد رسانه‌ای در مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند دختران و پسران را قادر سازد پیام‌های غیرواقعی تبلیغات و شبکه‌های اجتماعی را شناسایی و نقد کنند.

سیاست‌گذاری عمومی: وزارت بهداشت و نهادهای فرهنگی باید تبلیغات فریبنده کلینیک‌های زیبایی را محدود کرده و فرهنگ تنوع بدنی را ترویج دهند.

تقدیر از تنوع: جشن گرفتن از تفاوت‌ها در برنامه‌های هنری، رسانه‌ای و آموزشی می‌تواند معیار زیبایی را بازتعریف کند.

نتیجه‌گیری

از آینه‌ای که مادر مقابلش می‌ایستد تا اتاق عملی که دختر جوان در آن به جراحی تن می‌دهد، زنجیره‌ای از پیام‌های آشکار و پنهان وجود دارد. شکستن این زنجیره تنها با شعار «خودت را دوست داشته باش» ممکن نیست. باید رفتارها، سیاست‌ها و فرهنگ عمومی تغییر کند تا نسل آینده دختران با بدن‌هایشان در صلح باشند، نه در جنگ.