چرا آلودگی هوای استان خوزستان را باید جدی گرفت

مهدی قمشی 

استاد دانشگاه شهید چمران اهواز

پدیده آلودگی هوا خصوصاً آن بخش که بصورت گرد و غبار ظاهر می‌شود از نگرانی‌های عمومی جوامع بشری است. بطور کلی گرد و غبارهای مواد معدنی خاک می‌توانند سبب بیماری‌های تنفسی، آسم، قلبی و عروقی، انسداد و التهاب و سرطان ریه شوند. هر چند تخمین‌های جهانی نشان می‌دهد که حدود ۱/۵ درصد از مرگ و میرها به آلودگی هوا مربوط می‌باشد، امّا این درصد در مناطق تحت تاثیر آلودگی‌های هوایی مانند خوزستان باید بسیار بسیار بیشتر باشد. برای اندازه‌گیری آلودگی هوای ناشی از ریزگردها، معمولاً غلظت ذرات معلق (PM) با دستگاه‌های مخصوصی اندازه‌گیری می‌شود. البته با توجه به اینکه ذرات نسبتاً درشت موجود در گرد و غبار لزوماً اثر خطرناکی بر انسان ندارند لذا در معیار سلامتی انسان از نظر جهانی دو غلظت ذارت شامل غلظت ذرات با قطر معادل کوچکتر از ۱۰ میکرون (PM10) و ذرات با قطر معادل کوچکتر از ۲/۵ میکرون (PM2.5) بکار برده می‌شوند. زیرا ذرات کوچکتر از ۱۰ میکرون می‌توانند براحتی وارد ریه شوند و ریه‌ها را تحت تاثیر قرار داده و مشکلات ریه را دامن بزنند و همچنین ذرات بسیار ریز این دامنه می‌توانند وارد خون نیز بشوند و مشکلات جدی‌تری ایجاد کنند. حد بالای قابل قبول برای این ذرات در هوا برای یک بازه زمانی ۲۴ ساعته برابر ۱۵۰ میکروگرم در مترمکعب هوا می‌باشد و از این مقدار بالاتر ناسالم توصیف می‌گردد. ذرات کوچکتر از ۲/۵ میکرون بسیار خطرناک‌ترند زیرا موجب سرطان ریه می‌شوند و همه آن‌ها قابلیت ورود به سیستم گردش خون را دارند و بیماری‌های قلبی و عروقی را سبب شوند و سایر اعضاء بدن را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهند، به همین جهت حد نهایی قابل تحمل برای این ذرات در هوا برای یک بازه زمانی ۲۴ ساعته برابر ۳۵ میکروگرم در مترمکعب هواست و از این مقدار بیشتر ناسالم و خطرناک توصیف می‌شود. قاعدتاً هر کدام از این معیارها به حد ناسالم خود برسند مردم و گروه‌های حساس باید احتیاط‌های لازم را انجام دهند و خود را در معرض این ذرات قرار ندهند. در کشور ما آلودگی ریزگردها در ایستگاه‌های سنجش بر اساس غلظت ذرات کوچکتر از 10 میکرون یعنی PM10 بیان می‌شود (ذرات درشت‌تر امکان ورود به محفظه دستگاه اندازه‌گیری را ندارند) و حدود خطر آن اعلام می‌گردد. 

شاخص دیگری که در مقیاس جهانی برای آلودگی هوا بکار گرفته می‌شود شاخص AQI (شاخص کیفیت هوا) است که نرم‌افزار آن نیز در گوشی‌های همراه قابل استفاده است. این شاخص از ۸ نوع آلاینده برای تشخیص آلودگی هوا و حد مخاطره آن استفاده می‌کند. این ۸ نوع آلاینده شامل: ذرات معلق PM10 و PM2.5، ازُن، دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن، مونواکسید کربن، سرب و آمونیاک هستند. این ۸ پارامتر به عنوان پارامترهای اصلی برای استخراج شاخص آلودگی هوای منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرند. با افزایش عدد این شاخص، احتمال در خطر قرار گرفتن سلامت عمومی بالاتر می‌رود. معیارهای این شاخص به شرح جدول زیر دسته بندی شده‌اند.

مقادیر بالاتر از ۵۰۰ در این دسته‌بندی‌ها نیامده است، اما در صورت وقوع افراد باید از پروتکل‌های دسته آخر پیروی کنند.

شاخص AQI به این صورت استخراج می‌شود که اگر حتی همه ارقام ستون‌ها در جدول فوق برای نقطه‌ای مشخص باشند آن ستونی که شرایط بحرانی‌تری را نشان می‌دهد، به عنوان پارامتر مسئول و یا موثر شناخته می‌شود و ملاک استخراج شاخص قرار می‌گیرد. لذا در شرایط فعلی استان خوزستان، با توجه به چیرگی گرد و غبار بر دیگر پارامترها و احتمال نبود اطلاعات در مورد بعضی پارامترها، PM10 همیشه پارامتر مسئول شناخته شده و عدد شاخص بدست می‌آید. همان طور که در جدول ملاحظه می‌شود در این حالت (وقتی پارامتر مسئول گرد و غبار است) توجه داشته باشید که عدد شاخص AQI همان غلظت گرد و غبار نیست بلکه در غلظت 154 میکروگرم در مترمکعب عدد شاخص AQI می‌شود 100 و در غلظت 254 عدد شاخص می‌شود 150.

امّا برای اینکه بدانیم وقتی غلظت PM10 از طرف اداره هواشناسی و یا سازمان محیط زیست اعلام می‌گردد وضعیت غلظت همه ذرات (جمع ذرات موجود در گرد و غبار) و PM2.5 (غلظت ذرات کوچکتر از 2.5 میکرون) چگونه است، یا باید مستقیماً اندازه‌گیری شوند و یا با تحلیل آماری ذرات گرد و غبار همان منطقه بصورت حدودی ارزیابی و استخراج شوند. بدین منظور برای مدتی از چند نقطه اهواز نمونه‌هایی از غبارهای نشسته شده گرفته شد و توسط دستگاه لیزری دانه بندی ذرات مورد آنالیز قرار گرفتند. نتیجه نشان داد که دامنه ذرات گرد و غبار به طور متوسط از 0.1 تا 70 میکرون متغییر است و از نظر حجمی 47 درصد این ذرات در دامنه کوچکتر از 10 میکرون قرار می‌گیرند و 22 درصد آن‌ها در دامنه زیر 2.5 میکرون و 14 درصد در دامنه زیر 1 میکرون. بنابراین برای پیدا کردن غلظت کل ذرات با استفاده از PM10 (که معمولا اعلام می‌گردد) باید غلظت این شاخص را در عدد 2.21 ضرب کرد و برای استخراج غلظت PM2.5 باید غلظت اعلامی را در عدد 0.463 ضرب کرد و با معیار حدی PM2.5 (که 35 است) مقایسه نمود. مفهوم این جمله این است که وقتی اعلام می‌شود غلظت گرد و غبار (PM10) 150 میکروگرم بر مترمکعب است یعنی غلظت کل ذرات 319 میکروگرم بر مترمکعب و غلظت ذرات PM2.5 حدود 69.5 میکروگرم بر مترمکعب است. یعنی علیرغم اینکه از نظر شاخص معمول ظاهراً در مرز بالایی سالم بودن هوا هستیم ولی از نظر شاخص مهمتر و خطرناکتر PM2.5 در محدوده دو برابر استاندارد و خطرناک قرار داریم.

جان کلام آنکه وقتی غلظت گرد و غبار در خوزستان (و چه در سایر نقاط تحت تاثیر گرد و غبارهای با منشاء خارجی) دو یا سه برابر استاندارد اعلام می‌شود از نظر شاخص PM2.5 غلظت حدوداً چهار تا شش برابر استاندارد است و خطر از آنچه که فکر می‌کنیم به ما نزدیک‌تر است. توجه داشته باشید اگر معیارهای جهانی حد قابل قبول ریزگرد بخواهد در خوزستان بصورت دقیق اعمال شوند در حد فاصل زمانی اردیبهشت تا آذر ماه هر سال که ماه‌های خشک هستند تقریباً باید 70 درصد اوقات اداری تعطیل اعلام شوند و این برای مسئولان قابل قبول نیست و البته پیشبرد امور مردم نیز دچار اختلال شدید شده و جامعه را فلج می‌کند. لذا عملاً سعی می‌شود با اغماض از حدود قابل قبول، کمتر تعطیلی اعلام گردد. پس هم‌وطنان عزیز، اعلام تعطیلی را ملاک حد خطر ریزگرد قرار ندهید و در وضعیت هوای آلوده چه تعطیل اعلام شود و چه نشود احتیاط را بیشتر کنید و در محیط‌های بسته بمانید و در فضای باز، زدن ماسک را جدی بگیرید، رفت و آمد را کم کنید و خلاصه آنکه بیشتر مواظب سلامتی خود باشید و مسئله آلودگی هوای ناشی از ریزگردها را جدی‌تر بگیرید.