همه چیز درباره محوطه باستانی شهر سوخته سیستان که لازم است بدانید

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: بر اساس نظر باستان‌شناسان، این شهر در حدود سه هزار و ۲۰۰ سال پیش از میلاد تاسیس شده و ساکنین آن در چهار دوره زمانی بین سال های سه هزار و ۲۰۰ تا یک هزار و ۸۰۰ پیش از میلاد در این منطقه  ساکن بوده‌اند. این باستانی در قرن دوم و سوم پیش از میلاد، توسط مهاجرانی که از اطراف و اکناف به آن وارد شده‌اند، تاسیس شده است.

وجه تسمیه شهر سوخته سیستان

گفته می‌شود تابه‌حال مشخص‌کننده سند یا یافته‌ای که نام واقعی و دیرین این شهر را مشخص کند به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی‌هایی که در دو بازه زمانی مابین سال های سه هزار و ۲۰۰ تا ۲ هزار و ۷۵۰ پیش از میلاد در این محوطه رخ داد به نام «شهر سوخته» شناخته شده است.

پیشینه شهر سوخته سیستان

قدمت شهر سوخته به بیش از ۵۰۰۰ سال می‌رسد و تمدن این منطقه معاصر با تمدن جیرفت و دوران برنز است. دوره‌های مختلف شهرنشینی در این شهر باستانی در طول دوره  زمانی ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد تعیین شده‌اند و بر اساس شواهد یافت شده، حیات شهر سوخته را به چهار دوره تقسیم کرده‌اند که شامل پایه گذاری شهر، رشد و شکوفایی، شروع زوال و دوره نابودی شهر می‌شود.

عمر دوران شکوفایی شهر سوخته در حدود ۳۰۰ سال و بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ پیش از میلاد بوده است و مردم باستان در بازه‌ای در حدود ۱۴۰۰ سال در این منطقه زندگی می‌کردند. بر خلاف اقلیم امروزی منطقه شهر سوخته، در قدیم این شهر بسیار سرسبز و پر آب و پررونق و شغل اغلب مردم شهر سوخته کشاورزی و صنعتگری بوده است. ساخته شدن شهر در آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند، زمین‌های این منطقه را به مناطقی حاصلخیز برای کشاورزی تبدیل کرده بود و وجود عناصر طبیعی مانند رود هیرمند، دریاچه هیرمند و کوه خواجو در اطراف شهر سوخته، بر محبوبیت این منطقه می‌افزود.

استفاده از شتر برای حمل و نقل و استفاده از محصولات آن، اولین بار در شهر سوخته اتفاق افتاده است. از مهم‌ترین قسمت‌های کشف شده شهر سوخته می‌توان به حیاط‌های متعدد، راهروها، انبارها، اتاق‌ها، کوره و اجاق‌ها، پلکان و دیگر فضاهای معماری اشاره کرد و در میان آثار یافت شده می‌توان هزاران قطعه سفال و اشیای زینتی را برشمرد. از میان دیگر صنایع رایج در شهر سوخته نیز می‌توان به ریسندگی، خراطی، معرق سازی، سفال‌گری و ساخت ابزار فلزی اشاره کرد. شهر سوخته تنها سایت باستان شناسی کشور است که فعالیت و حفاری‌های باستان شناسی در آن بدون وقفه و تعطیلی ادامه پیدا کرده است.

کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته

از سال ۱۹۶۷ میلادی یعنی در حدود ۵۳ سال پیش، باستان شناسان انگلیسی و ایتالیایی حفاری و کاوش در محدوده شهر سوخته را آغاز کردند. پس از انقلاب بعد از وقفه‌ای طولانی، از سال ۱۳۷۴ کاوش‌های باستان شناسی زیر نظر متخصصان ایرانی و با سرپرستی دکتر سید منصور سید سجادی ادامه پیدا یافت. در حال حاضر نیز شهر سوخته منبع مطالعاتی برجسته‌ای در میان پژوهشگران به شمار می‌آید و ظرفیت‌های فراوان پژوهشی آن هنوز به تمامی کشف نشده است.

در طول سالیان اخیر در کنار باستان شناسان ایرانی و ایتالیایی و تاریخ شناسان برجسته کشور، گروهی از فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی نیز در محوطه شهر سوخته حضور یافته‌اند و در طی کاوش‌های مختلف باستان‌شناسی، درباره بیماری‌های سیستان قدیم تحقیق می‌کنند.

بخش‌های مختلف شهر سوخته سیستان

این شهر از جمله منحصربه‌فردترین شهرهای باستانی است که در آن به جای مردان، زنان مسئول امور مالی و اداره خانواده بوده‌اند. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسان، مساحت شهر سوخته ۱۵۱ هکتار بوده است و بقایای برجای مانده از آن نشان می دهد که دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر، قسمت‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و قبرستان بوده است که به شکل تپه های به هم چسبیده در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.

صنایع و هنرهای موجود در شهر سوخته

۸۰ هکتار از مساحت شهر سوخته را بخش مسکونی به خود اختصاص داده است. در عن حال شهر سوخته قطب بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری دوران خود نیز بوده است شواهدی که توسط باستانشناسان در کاوش‌های شهرسوخته به دست آمده است این نظریه را تقویت می‌کند. زیورآلات، سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر پیدا شده در شهر سوخته نشان‌دهنده وجود انواع صنایع و هنرها به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی است.

تابه‌حال در کاوش‌ها ۱۲ نوع بافت پارچه تک‌رنگ و چندرنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته پیدا شده است. این کاوش‌ها همچنین نشان می‌دهد ساکنین شهر با استفاده از نیزارهای موجود در باتلاق های اطراف دریاچه هامون به بافت سبد و حصیر اشتغال داشته‌اند  و از این نی ها برای پوشاندن سقف خانه ها نیز استفاده می‌کردند.

صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر هنرهای مردمان شهر سوخته بود.

اولین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته

در کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در این محوطه باستانی برای اولین بار در جهان یک چشم مصنوعی با قدمت چهار هزار و ۸۰۰ سال به دست آمد که گفته می‌شود متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله بوده است که در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون بوده و این چشم مصنوعی بر روی جمجمه او قرار داشته است.

چشم مصنوعی پیدا شده در چشم چپ این زن قرار داشته است و با وجود گذشت زمانی طولانی هنوز سالم مانده است.جنس این چشم مصنوعی هنوز به طور کامل مشخص نشده است اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط با نوعی چربی جانوری استفاده شده است.

بر روی این چشم مصنوعی حای ظریف‌ترین مویرگ های داخل چشم نیز توسط مفتول های طلایی با قطری کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک آن نیز در وسط قرار گرفته است. تعدادی خطوط موازی نیز که ب شکل یک لوزی در اطراف این مردمک دیده می‌شود.

اولین جراحی مغز جهان در شهر سوخته سیستان

یکی از دیگر یافته‌های شگفت انگیز این شهر باستانی، نشانه های قدیمی‌ترین جراحی مغز در آن است. جمجمه‌ای از دختری ۱۲ یا ۱۳ ساله در این شهر باستانی به دست آمده است که حدودا چهار هزار و ۸۰۰ سال پیش پزشکان این شهر برای درمان بیماری هیدروسفالی یا جمع شدن مایع در جمجمه قسمتی از در یک جراحی استخوان جمجمه او را برداشته و مایع مغزی او را تخلیه کرده‌اند. جالب است بدانید که عمل موفقیت‌آمیز بوده و این دختر بچه نیز مدت ها بعد از این عمل زندگی به زندگی خود ادامه داده است. اسکلت کامل این دختر بچه پیدا شده و چهره‌اش نیز توسط محققان باز سازی شده است.

 خط‌کش پنج هزار ساله در شهر سوخته

در کاوش های باستان شناسی شهر سوخته خط کشی ساخته شده از چوب آبنوس کشف شده است که یسیار جالبتنوجه می‌باشد. این خط کش به طول ۱۰ سانتی متر و با دقت نیم میلیمتر از جنس آبنوس ساخته است؛ کشف این وسیله نشاندهنده این حقیقت است که ساکنان این شهر باستانی از دانش و آگاهی فراوانی زیادی در زمینه علم ریاضیات برخوردار بوده‌اند.

کهن‌ترین تخته‌نرد جهان

کهن ترین تخته نرد جهان از گور باستانی شماره ۷۶۱ در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره یافت شده است. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در آؤامگاه سلطنتی «اور» در میان رودان (بین النهرین) کشف شده بود.

این تخته نرد از جنس آبنوس و مستطیل‌شکل ساخته شده است و بر روی آن ماری که ۲۰ بار به دور خود پیچیده و دمش را به دهان گرفته، به تصویر کشیده شده است. این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد و مهره‌ها که در یک ظرف سفالی در مجاورت تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده‌اند.

 نخستین انیمیشن جهان در شهر سوخته

باستان شناسان در حن کاوش در گور پنج هزار ساله به جامی برخوردندکه نقش یک بُز و یک درخت روی آن به چشم می‌خورد. آن ها پس از بررسی این شی متوجه شدند که نقش روی جام برخلاف دیگر اشیای به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، به صورتی هدفمند تکرار شده است. به صورتی‌که که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می‌دهد.

باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر توانستند نمونه‌ای از تصویری متحرک را در قالب فیلم ۲۰ ثانیه ای به دست آورند.

بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می تواند با حرکت جهشی به سمت بالا بجهد که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد.

این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می شده ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.

سیستم لوله‌کشی و فاضلاب شهری در شهر سوخته

در حفاری‌های شهر سوخته، لوله‌هایی کشف شده‌اند که گفته می‌شود در سیستم آبرسانی یا دفع فاضلاب شهری کاربرد داشته است. وجود این لوله‌ها نشان‌گر شبکه منظم و پیشرفته شهرسازی و مدیریت شهری است. همچنین مراکز صنعتی شهر سوخته از مناطق مسکونی جدا بوده‌اند و دور از آنها قرار داشتند. چنین چنین نظم و مدیریتی میان شهرهای باستانی، بی‌نظیر است و تعجب کاوشگران و باستان‌شناسان را برانگیخته است.

در شهر سوخته چه چیزهایی منتظر شماست؟

بسیاری از آثار به‌دست آمده از حفاری‌های شهر سوخته، در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند. اما محوطه شهر سوخته مانند یک موزه صحرایی بزرگ در برابر شما گسترده شده است. دیدن محوطه شهر سوخته مانند سفر به گذشته است. جایی که نیاکان ما در حال تجربه و کشف پیشرفته‌ترین علوم زمان خودشان بودند.

علاوه‌بر این، کنار محوطه شهر سوخته، موزه‌ای با همین نام تاسیس شده است. موزه شهر سوخته، میزبان اشیایی که در این محوطه کشف شده‌اند. در این موزه بعضی از بخش‌های این شهر را، مانند گورستان مردم شهر سوخته، بازسازی شده است تا وضعیت زندگی مردم شهر سوخته برای مخاطب قابل‌درک باشد.