تنها جمعیت نهنگ‌های گوژپشت غیر مهاجر شناخته‌شده در جهان

دریای عرب که آن را با نام دریای عمان هم می‌شناسند، منطقه‌ای در شمال اقیانوس هند است که مرز آن از شمال به پاکستان و ایران؛ از غرب به خلیج عدن، کانال گواردافوی (Guardafui Channel) و شبه‌جزیره عربستان و از شرق به هندوستان محدود می‌شود. دریای عرب با خلیج‌فارس تفاوت دارد و از آن با نام‌های مختلف نظیر دریای هندوستان، دریای پارسی و دریای سند هم یاد می‌شود.

پیش‌تر تصور می‌شد که نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب به نیم‌کره جنوبی اقیانوس هند یا اقیانوس آرام تعلق دارند. اما در آن زمان مشاهدات قابل قبولی از نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب در خلال تابستان نیم‌کره جنوبی ارائه و ثبت نشد. تا این که ریوز و همکارانش در سال ۱۹۹۱م. (۱۳۷۰ ه.ش.) در خلال بازنگری گزارشات در بخش شمالی اقیانوس هند، این فرضیه را مطرح ساختند که برخی از نهنگ‌های گوژپشت در طول یک بازه زمانی یک ساله در دریای عرب مقیم می‌شوند.

شواهد و مستندات کشته شدن غیرقانونی ۲۴۲ نهنگ گوژپشت در آب‌های خارج از کشور عمان، هند و پاکستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ م. (نوامبر سال ۱۹۶۵ و ۱۹۶۶ برابر با ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ ه.ش.) این فرضیه را که نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب یک گروه کاملا جدا از نهنگ‌ها هستند و در نیم‌کره شمالی زادآوری می‌کنند، تقویت کرد.

چرا این نهنگ‌ها یک گروه منحصر به فرد هستند؟

تولید اولیه زیاد (سنتز ترکیبات ارگانیک) به همراه بالا آمدن ناگهانی آب که به نوعی حاصل فعالیت طوفان‌های مانسون است، شرایطی را در دریای عرب به وجود آورده که برای تغذیه نهنگ‌های گوژپشتی که در گستره وسیعی از این منطقه به شکل فعالانه زادآوری می‌کنند، مناسب است. بررسی‌های محققی به نام میکالف (Mikhalev) در سال ۲۰۰۰م. (۱۳۷۹ ه.ش.) نشان داد که از مجموع ۱۹۰ نهنگ گوژپشتی که در دریای عرب کشته و فرآوری شده‌اند، بیش‌تر از ۵۰ درصدشان معده‌های پر داشته‌اند.

این مساله بیانگر این واقعیت است که در حالی که این نهنگ‌ها در خلال فصل تابستان، در منطقه دریای عرب مشغول تغذیه هستند، جمعیت‌های نیم‌کره جنوبی تغذیه‌شان را در نواحی جنوبی‌تر اقیانوس انجام می‌دهند، یعنی مکان‌های تغذیه‌ای آن‌ها با خویشاوندان نیم‌کره جنوبی‌شان کاملا فرق دارد. علاوه بر این داده‌های بیولوژیکی از وضعیت تولیدمثل نهنگ‌های ماده و طول بدن نوزادان آن‌ها نشان می‌دهد که یک چرخه تولیدمثلی در خط سیر جمعیت‌های نیم‌کره شمالی در جریان است.

این داده‌های تاریخی همراه با آمار مشاهدات نهنگ‌های گوژپشت در خلال یک مطالعه تحقیقاتی لرزه‌نگاری که در سال ۱۹۹۷ م. (۱۳۷۶ ه.ش.) و خارج از آب‌های عمان انجام شد، گروهی از دانشمندان داوطلب را بر آن داشت که در خلال سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ م. (۱۳۷۹ الی ۱۳۸۳ ه.ش.) یک مجموعه مطالعه را از طریق قایق‌های کوچک آغاز کنند. هدف اولیه این بود که پراکنش شایع و موقعیت نهنگ‌های گوژپشت در آب‌های عمان مورد بررسی قرار گیرد. نهنگ‌های گوژپشت در طول این مطالعات در منطقه دوفار(Dofar) و خلیج مصیره(Masirah Bay)  واقع در آب‌های ساحلی دریای عرب کشور عمان مشاهده شدند.

در این مدت نهنگ گوژپشتی در منطقه مسقط واقع در خلیج عمان دیده نشد. حتی نمونه‌برداری ژنتیکی از یک نسبت نامتعارف نرها و ماده‌ها در منطقه خلیج مصیره انجام دادند که این کار حاصل فعالیت‌های میدانی ماه‌های اکتبر و نوامبر بود. تقریبا تمامی نهنگ‌هایی که در ماه‌های فوریه و مارس در منطقه دوفار نمونه‌برداری شدند، نر بودند. صدای نهنگ‌ها به شکل متناوب در خلیج اطراف جزایر الحلانیه (پیش‌تر از آن با عنوان خلیج کوریا موریا  یاد می‌شد) و در طول ماه‌های فوریه و مارس دریافت و شناسایی شد. اما مشاهده نهنگ‌های ماده به همراه نوزادشان بیش‌تر به شکل پراکنده بود و ضمنا گروه‌های رقیب هم مشاهده نشدند.

فعالیت تغذیه‌ای نهنگ‌ها در ماه‌های اکتبر/نوامبر و در فوریه/مارس ثبت گردید. اما مشاهدات زیست‌محیطی و رفتاری در مجموع اشاره به این داشت که خلیج مصیره یک منطقه اصلی برای انجام فعالیت‌های تغذیه‌ای نهنگ‌ها است در حالی که صدای نهنگ‌ها بیش‌تر در منطقه دوفار و بالاخص خلیج الحلانیه شنیده می‌شود و این می‌تواند به این دلیل باشد که احتمالا این منطقه محدوده زادآوری نهنگ‌هاست.

مقایسه نهنگ‌ها در کاتالوگ شناسایی عکس‌های عمان با عکس‌هایی که در آب‌های منطقه زنگبار، خلیج آنتونگیل (ماداگاسکار)، مایوته(Mayotte) ، قیصر آتول (مجمع‌الجزایر کوموروس)، موزامبیک و جنوب آفریقا گرفته شده بود، نشان داد که هیچ‌کدام از این عکس‌ها با هم تطابق ندارند. این نتایج با این فرضیه که جمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب یک جمعیت مجزا است، هم‌خوانی داشت چنانچه بعدها آنالیزهای ژنتیکی هم این فرضیه را تقویت و تایید کرد. بیماری پوست تتو  (Tatto Skin Disease, TSD) یک نوع بیماری است که به تازگی شناسایی شده و این طور که شواهد امر نشان می‌دهد، در بین افراد جمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب هم شایع است. عکس‌ها حاکی از آن هستند که این بیماری در طی ۱۵ سال گذشته به سرعت در میان این جمعیت (یا حداقل بخشی از جمعیت مشاهده شده در عمان) گسترده و پخش شده است.

دانشمندان بر این باور هستند که شیوع بیماری پوست تتو یا همان (TDS) شاهدی است که نشان می‌دهد سلامت افراد نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب به عنوان یک جمعیت منحصر به فرد به نوعی خدشه‌دار شده است و این مساله در افزایش خطر احتمال ابتلا به بیماری هم نقش دارد. بیماری موسوم به (TDS) معمولا در بین آن دسته از نهنگ‌ها اتفاق می‌افتد که دندان دارند و این نخستین مدرک یا سند بیماری در نهنگ‌های گوژپشت سطح جهان است. شیوع این بیماری در میان نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب در عین حال احتمالا بازتابی از این واقعیت هم است که آن‌ها یک جمعیت ایزوله هستند.

فرناز حیدری