«بازی توازن در سایه کرملین»
چرا روسیه از نزدیکی ایران به غرب بیم دارد؟
ابوالقاسم عابدین‌پور
در معادلات پرتنش جهان امروز، روابط تهران و مسکو بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. روسیه و ایران، هر دو در معرض تحریم‌های گسترده غرب قرار دارند و همین اشتراک در "دشمن واحد"، زمینه‌ای برای همکاری‌های استراتژیک فراهم کرده است. اما در ورای این همکاری‌ها، واقعیتی نهفته است که کمتر به آن پرداخته می‌شود: روسیه به‌طور جدی از نزدیکی ایران به غرب نگران است.
نگرانی‌های پنهان کرملین
برای درک این مسئله باید نگاه ژرف‌تری به ذهنیت ژئوپلیتیکی روسیه داشت. مسکو، از قرن نوزدهم تاکنون، ایران را بخشی از حوزه نفوذ طبیعی خود در جنوب دیده است. هرگونه گرایش تهران به سمت غرب، در نگاه کرملین، نوعی "خروج از نظم سنتی منطقه‌ای" به شمار می‌رود.
از منظر اقتصادی نیز، روسیه با چالشی مضاعف روبه‌روست. ایران و روسیه هر دو صادرکننده بزرگ نفت و گازند. در صورت رفع تحریم‌های ایران و بازگشت این کشور به بازار انرژی اروپا، روسیه یکی از بزرگ‌ترین بازارهای صادراتی خود را از دست خواهد داد. به همین دلیل، مسکو ترجیح می‌دهد تهران در مدار سیاست‌های ضدغربی باقی بماند و از برقراری روابط گسترده با اروپا و آمریکا پرهیز کند.
ایران و منافع نهفته در حفظ منافع روسیه
با این حال، روابط ایران و روسیه یک‌سویه نیست. تهران نیز زبان‌هایی از منافع خود را در حفظ منافع روسیه می‌بیند.
در عرصه نظامی، روسیه از معدود کشورهایی است که حاضر به همکاری در انتقال فناوری‌های حساس دفاعی به ایران شده است؛ از سامانه‌های پدافندی گرفته تا همکاری‌های فضایی.
در حوزه اقتصادی، دو کشور با استفاده از روبل و ریال در مبادلات تجاری و توسعه کریدور شمال–جنوب، عملاً در حال ساختن شبکه‌ای هستند که تحریم‌های غرب را تا حدی بی‌اثر می‌کند.
از سوی دیگر، روسیه در شورای امنیت و نهادهای بین‌المللی، به‌ویژه در پرونده هسته‌ای ایران، نقش یک تکیه‌گاه سیاسی برای تهران داشته است. چنین حمایت‌هایی برای ایران که سال‌ها در فشار سیاسی و اقتصادی قرار دارد، بی‌اهمیت نیست.
سیاست توازن یا وابستگی؟
اما پرسش اصلی این است که این همکاری تا چه اندازه توازن ایجاد می‌کند و از چه نقطه‌ای به وابستگی می‌انجامد؟
ایران ناگزیر است در سیاست خارجی خود میان شرق و غرب تعادلی هوشمندانه برقرار کند. نزدیکی بیش از حد به روسیه، ممکن است در کوتاه‌مدت برخی منافع نظامی و اقتصادی به همراه داشته باشد، اما در بلندمدت می‌تواند باعث شود مسکو از ایران به عنوان ابزار چانه‌زنی با غرب استفاده کند.
روسیه از نزدیک‌شدن ایران به غرب می‌ترسد، زیرا چنین تحولی می‌تواند نفوذ مسکو را در تهران کاهش دهد، جایگاه اقتصادی‌اش را در بازار انرژی تهدید کند و کارت ایران را از دستش خارج سازد.
در مقابل، ایران نیز با در نظر گرفتن منافع ملی خود می‌کوشد در این بازی پیچیده، هم از مزایای همکاری با روسیه بهره گیرد و هم راه‌های بازگشت به تعامل با غرب را مسدود نکند.
در جهانی که قدرت‌ها هر روز نقشه‌های خود را بازطراحی می‌کنند، ایران باید بیش از هر زمان دیگر سیاست خارجی خود را بر پایه استقلال، نه وابستگی، تنظیم کند — چه در غرب و چه در شرق.